Entre o Reparante, o Entomodelfos e os marmolubios: Das cousas de Ramón Lamote ou a mitoloxía do cotián

 

 

1. Introdución

 

Achegarse á produción de Paco Martín (Recatelo, Lugo, 1940) é facelo ao traballo daqueles creadores e creadoras galegos que, téndose iniciado na literatura institucionalizada, participaron activamente nos movementos de renovación pedagóxica e acabaron por sentir a necesidade de escribir para os máis novos, contribuíndo á conformación dun sistema literario no que se converteron en modelos dignos de imitación, en autoridades literarias, exerceron influencia sobre autores posteriores e introduciron novos parámetros relativos ao estilo e ao tratamento de temáticas[1] (Glifo, 1998: 30). É a partir destes e aínda outros criterios, como os que sinala Victoria Sotomayor no estudo introdutorio deste volume, que Roig e outros (2007) consideran a Paco Martín como un autor clásico contemporáneo, ao observar na súa obra unha incuestionábel calidade estética, recoñecerlle o ter iniciado tendencias e correntes na Literatura Infantil e Xuvenil galega, ademais de cubrir coas súas obras ocos do sistema literario e exercer unha clara influencia nas xeracións posteriores, como veremos.

 

2. A pegada dun clásico contemporáneo 

Como teñen posto de manifesto numerosos estudos, entre eles os de Roig e outros (2007, 2009), Roig (2008, 2010) e Mociño (2015), Paco Martín contribuíu á Literatura Infantil e Xuvenil galega con obras nas que pon en valor o propio, ficcionaliza elementos que acenan cara á identidade galega e critica aspectos diversos da sociedade xurdida da democracia. É un autor que demostra un gran talento para captar e transmitir a esencia do que significa ser galego, dunha forma de entender a vida dende a perspectiva individual, fronte á que se sitúa a colectividade, convertida na maior parte das súas obras en personaxe.

Os múltiples recoñecementos que recibiu situárono no centro do canon, especialmente polos galardóns outorgados a Das cousas de Ramón Lamote, obra que recibiu o Premio O Barco de Vapor (1984), o Premio Losada Diéguez de Creación Literaria 1985, o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil 1986, outorgado por primeira vez a unha obra escrita en lingua galega; a súa inclusión na Lista de Honra do IBBY en 1986, na listaxe The White Ravens da Biblioteca Internacional de Múnic en 1988 e 1990 e mesmo na selección realizada en 2000 no ámbito español polos participantes no VI Simposio sobre Literatura Infantil y Lectura que organizou a Fundación Germán Sánchez Ruipérez, concibida como proposta dunha Biblioteca ideal das cen mellores obras do século XX para os lectores do século XXI.

É de sinalar tamén a excelente recepción da crítica e dos lectores, que provocou constantes reedicións[2] e unha presenza social relevante tanto do creador[3], coma do propio personaxe. De feito, tivo certa transcendencia a denominación “Xeración Lamote” para se referir a aqueles narradores vinculados co ensino que entre séculos forxaron a literatura para os máis novos en Galicia, termo cuñado por Manuel Bragado (2008, 2013, 2014)[4] e empregado tamén por Iago Martínez (2011), quen afirma que o personaxe creado por Paco Martín se instalou na historiografía como un sinónimo ou metáfora da maioría de idade da Literatura Infantil e Xuvenil galega. Neste sentido, é de sinalar a asunción desta etiqueta por parte de creadores moito máis novos, como Andrea Maceiras (Baía Edicións: 2013), quen os sinala entre os seus referentes.

 

3. Ao redor de Das cousas de Ramón Lamote 

A obra está composta por oito relatos breves que van precedidos duns paratextos que informan o lectorado sobre o contido, como o breve limiar que serve para adiantar a estrutura, baseada en retallos da vida do protagonista e da súa cidade, e a característica principal deste personaxe, Ramón Lamote Miñato, considerado “a representación viva das rúas, xardíns e edificios, alguén que encarna a alma de pedra e cemento que as conforma” (p. 5).

Lamote Miñato, “alba de glorias, camiño novo”, en palabras de Fina Casalderrey (2015), é un personaxe xa inesquecíbel no imaxinario literario galego[5], que salienta polo ton crítico cos estamentos sociais e certos comportamentos individuais, así como polo seu carácter estrafalario, curioso, simpático e nada convencional (Roig e outros, 2007: 78; Roig, 2008: 46-48/140-142; Roig, 2010: 15-19). Del teñen sinalado Blanca-Ana Roig (2004: 166-167) e Miguel Vázquez Freire (2014: 93-94) que é, como o neno Balbino e a galiña azul, máis ca un personaxe literario, por se teren convertido en arquetipos que concentran a forza simbólica dun tempo e dunha paisaxe que se resiste a desaparecer e por adquiriren dimensións que os transcenden.

Paco Martín elixiu como protagonista a un home de sesenta e un anos, que leva da man o lector ao longo de cada relato para desvelarlle o segredo da chegada do Reparante, ser fantástico que esperta cada seiscentos noventa e seis anos, e que serve para poñer de manifesto a superficialidade e ignorancia dos novos ricos, o papel mediático dos medios de comunicación, o aproveitamento das autoridades políticas, a falta de escrúpulos dos que ostentan o poder e a súa obsesión por dar unha imaxe falsa. Esta superficialidade e ignorancia desvélase tamén durante a súa conferencia sobre o entomodelfos na Asociación de Mulleres da súa Casa que Fan un Gasto Considerable en Pescada Fresca (AMCFGCPF), evidenciando, tal o conto clásico O traxe novo do rei, a covardía e presuntuosidade dos asistentes, incapaces de admitir que descoñecen tal animal. Unha actitude que se acentúa no capítulo final da obra, no que Lamote argalla unha corrida de nubes, na que os premios son marmolubios, elementos inventados, inexistentes, que permiten un xogo de perspectivas no que, de novo, da man de Lamote o lector percorre diferentes escenarios nos que se desenvolven conversas ao redor destes elementos, amosándose que tanto na reunión dos políticos locais, coma na casa dunha familia acomodada ou no claustro de profesores, todos teñen unha opinión formada, querendo demostrar os seus grandes coñecementos e boa formación, mentres cuestionan, silencian e marxinan os que, máis honestos, preguntan pola natureza dos marmolubios.

A todos estes personaxes que representan a colectividade habería que engadir aínda a señora sentada no medio da escaleira pola que ten que subir Lamote a dar a súa clase de chairego, o barbeiro que aproveita a presenza dun enorme tubo para empregar o seu enxeño e habelencia, o velliño que sobe ao tren mentres está parado na estación para imaxinarse que vén de viaxe.... Toda unha galería de personaxes adultos, que ricos ou pobres, poderosos ou humildes, aparecen ante a ollada do lector filtrados pola mirada atenta de Ramón Lamote Miñato, tenaz observador de disimulado enxeño, fantasía e aparente inocencia.

Deste modo, a narración nace e vaise construíndo xerada polo discurso dialéctico que se estabelece entre o protagonista e a cidade, mesturando elementos fantásticos con outros netamente realistas para propiciar a reflexión crítica e mordaz sobre a sociedade, en ocasións de forma simbólica e subliminal, ao ridiculizar os pretendidamente cultos e os poderes caciquís a través duns personaxes con características identitarias do ser galego, noutras converténdose en metáfora da incapacidade do ser humano para atopar resolución ao misterioso. De feito, o propio Lamote, aparentemente dócil e submiso, en realidade é un ser moi intelixente que actúa como acicate do caciquismo, da ignorancia e da presuntuosidade, revelando a través da ironía e a retranca o dobre fondo das persoas, os seus medos e miserias. Pon, así, a cada un deles nunha situación na que se ven ridículos ante si mesmos, agardando do lector un comportamento similar e non a condena absoluta, como sinala Xabier P. Docampo (1998: 46-47).

Sen dúbida unha das estratexias máis rendíbeis na obra é a contraposición da personalidade e filosofía vital do protagonista coa asumida pola colectividade, representada pola vida dunha cidade poboada por personaxes soberbios e ignorantes. Esta crítica social realízase dende unha ollada penetrante, pero tamén dende a tenrura e o humor, e botando man dunha retranca non sempre doada de captar nunha lectura superficial, de aí que a obra saliente por propiciar niveis de lectura diferentes que a fan atractiva tanto para novos coma para público en xeral e a converten nunha verdadeira obra de fronteira entre a narrativa xuvenil e a de adultos (Roig e outros, 2007: 78). Esta confrontación faise a través dun narrador moi próximo ao da literatura de transmisión oral, que apela de modo reiterado ao lectorado, involucrándoo na historia e convidándoo a participar activamente para completar os baleiros, suplir a falta de información ou mesmo xogar a resolver problemas e enigmas, todo ao servizo da imaxinación.  

Dende o punto de vista estilístico, presenta unha linguaxe accesíbel para o lectorado agardado, aínda que moi rica en matices e acaída para a sinxeleza coa que están construídas as historias narradas. A forma de abordar a temática e os recursos empregados, sobre todo a fantasía, sitúan a obra na liña de autores que renovaron a literatura para os máis novos, como Gianni Rodari, Fernando Alonso, Miquel Obiols ou Joles Sennel, ademais de presentar concomitancias coa obra de clásicos galegos como Álvaro Cunqueiro e Ánxel Fole, cos que comparte a tradición como fonte primaria, e con Carlos Casares (principalmente con A galiña azul, 1968), co que comparte a forma de empregar a fantasía como elemento que irrompe na realidade para subvertela até o punto de facer apoloxía da imaxinación como nova dimensión que enriquece a mirada. É por iso que se pode afirmar que con Das cousas de Ramón Lamote a narrativa xuvenil galega se situou nunha dinámica rede de relacións con outros sistemas literarios, que permitiron a súa internacionalización e axudaron a colocala no centro do canon (Roig, 2010: 16) mediante os múltiples diálogos intertextuais[6], buscados conscientemente por un creador que, segundo ten confesado, escribiu esta obra para facer algo diferente ao que se estaba a publicar nos anos oitenta, pois tiña a impresión de que existía un exceso de transcendencia e botaba en falta historias divertidas coas que o lector puidese gozar.

4. A volta de Ramón Lamote Miñato en Das novas cousas[7]

 Vinte e tres anos despois da edición orixinal desta obra canonizada de Paco Martín, en 2008[8], saíu do prelo Das novas cousas de Ramón Lamote, unha entrega de sete capítulos nos que se recollen tres novas peripecias deste singular e inmortal personaxe, nas que conserva, en palabras de Isabel Soto (2008), “idéntico espírito [...] a mesma ollada retranqueira, tenra e crítica, pode que cun punto máis de nostalxia polo paso dos anos, pero co optimismo de quen cre firmemente nas súas conviccións e nunha maneira de vivir”. Unha continuación na que é preciso atender tanto ao diálogo intratextual, que leva á lectura deste clásico, coma ao recurso a códigos e chiscadelas adaptados á sociedade actual, entre eles a crítica ao abuso das novas tecnoloxías en detrimento da sociedade tradicional, como sinala Marta Neira (2008), recursos cos que tenta conectar coa mocidade de hoxe en día e os adultos que foron mozos que leron as primeiras aventuras de Ramón Lamote Miñato.

 

5. Conclusións

 

Por todo o sinalado, pódese dicir que en Das cousas de Ramón Lamote Paco Martín presenta unha obra galega pero tamén universal, recolle o legado cultural máis netamente identitario e devólveo reformulado, reescrito e sobredimensionado, o que lle confire á obra unha pervivencia literaria incuestionábel, probabelmente porque a fantasía que constrúe o autor afunde a súa raíz na realidade do cotián. É por iso que esta obra ten que estar presente na formación literaria e lectora das sucesivas xeracións que se integran na cultura galega porque a través dela se constrúe a consciencia colectiva da nosa identidade, integrándose nas liñas mestras da tradición literaria galega. 

 

Bibliografía:

Baía Edicións (2013), “Coñecemos un pouco máis a Andrea Maceiras”, In http://baiaedicions.net/editorial/conecemos-un-pouco-mais-a-andrea-maceiras/ (publicada o 25/10/2013; consultada o 30/05/2015).

Bragado, Manuel (2008), “Xeración Lamote”, In http://bretemas.gal/xeracion-lamote/ (publicada o 26/10/2008; consultada 27/05/2015).

_____ (2013), “A experiencia dos Nacionais da Xeración Lamote”, In http://bretemas.gal/onte-668-a-experiencia-dos-nacionais-da-xeracion-lamote/ (publicada o 10/07/2013; consultada o 30/05/2015).

_____ (2014), “Xeracións, esperanza e continuidade”, In http://bretemas.gal/xeracions-esperanza-e-continuidade/ (publicada o 17/05/2014; consultada o 30/05/2015).

Casalderrey, Fina (2015), “Trinta anos de Ramón Lamote, un camiño novo para a LIX”, in Real Academia Galega, “Tribuna”, http://academia.gal/ (publicada o 25/05/2015; consultada o 28/05/2015).

Docampo, Xabier P. (1998), “Das cousas de Ramón Lamote”, Peonza, n.º 45, pp. 46-47.

Glifo (1998), Diccionario de termos literarios (a-d). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Tamén se pode consultar na páxina web http://www.cirp.es/pls/bdo2/f?p=DITERLI.

Martínez, Iago (2011), “A xeración Lamote ou cando a LIX galega se fixo por fin maior”, Xornal de Galicia, “Cultura”, 26 xuño 2011, p. 39.

Mociño González, Isabel (2015), “Da literatura institucionalizada á narrativa xuvenil”, in Blanca-Ana Roig Rechou (coord.), Historia da Literatura Infantil e Xuvenil Galega, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, pp. 154-166.

Neira Rodríguez, Marta (2008), “Das novas cousas de Ramón Lamote, de Paco Martín”, Malasartes. Cadernos de Literatura para a Infância e a Juventude, n.º 16, pp. 81-82.

Roig Rechou, Blanca-Ana (2004), “Un I un I un... fan cent. Cen personatges de la literatura infantil i juvenil, de Jordi Sierra i Fabra”, Revista Galega do Ensino, nº 42, pp. 166-167.

_____ (2005), “Literatura infantil e xuvenil en Galicia: dos inicios á consolidación”, In Gemma Lluch e Blanca-Ana Roig Rechou (coords.), Para entenderte mellor. As literaturas infantís e xuvenís do marco ibérico. Boletín Galego de Literatura. Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, n.º 32, pp. 141-167. [http://hdl.handle.net/10347/2056].

_____ (2008), La Literatura Infantil y Juvenil Gallega en el siglo XXI. Seis llaves para entenderla mejor/ A Literatura Infantil e Xuvenil Galega no século XXI. Seis chaves para entendela mellor. Madrid/Santiago de Compostela: Asociación Española de Amigos del Libro Infantil y Juvenil/Xunta de Galicia.

_____ (2010), “Paco Martín e Ramón Lamote Miñato”, Malasartes. Cadernos de Literatura para a Infância e a Juventude, n.º 20, pp. 15-19.

Roig Rechou, Blanca-Ana, María Jesús Agra Pardiñas, Isabel Mociño González, Marta Neira Rodríguez e Teresa Sixto (2007), “Produción canonizada na literatura infantil e xuvenil galega (1960-1985)”, In José António Gomes e Blanca-Ana Roig Rechou (coords.), Grandes Autores para Pequenos Leitores. Literatura para a infância e a juventude: Elementos para a construção de um cânone, Porto: Deriva Editores, pp. 53-94.

Roig Rechou, Blanca-Ana, Eulalia Agrelo Costas, Marta Neira Rodríguez, Isabel Mociño González e Celia Vázquez García (2009), “A memoria histórica a través da Literatura Infantil e Xuvenil en galego”, In Ana Margarida Ramos, José António Gomes e Sara Reis da Silva (coords.), A Memória nos Livros: História e histórias, Porto: Deriva Editores, pp. 55-72.

Roig Rechou, Blanca-Ana (coord.) (2015), Historia da Literatura Infantil e Xuvenil Galega, Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Soto, Isabel (2008), “O regreso dun clásico”, In lg3. culturagalega.org, “Literatura” http://culturagalega.gal/lg3/extra_recension.php?Cod_extrs=1584&Cod_prsa=&Cod_prdccn=1276 (publicada o 11/02/2008; consultada o 14/05/2015).

Vázquez Freire, Miguel (2014), “30 anos debuxando soños. De cando Paco Martín descubriu as Cousas do señor Ramón Lamote”, Revista Galega de Educación, n.º 59, pp. 93-95.

---

[1] Entre os que cabe sinalar Manuel María, Carlos Casares, Xosé Luís Méndez Ferrín, María Xosé Queizán etc., como se pode seguir pola Historia da Literatura Infantil e Xuvenil galega (Roig: 2015).

[2] Até 2012 foi reeditada en vinte e sete ocasións, primeiro na colección “O Barco de Vapor” e dende 2008 en “árbore/galaxia”, ademais de ser seleccionada e publicada na “Biblioteca Galega 120” de La Voz de Galicia en 2002, unha colección con vontade canonizadora, ao incluír cento vinte obras de referencia do sistema literario galego de todos os tempos.

[3] Como a homenaxe recibida en 2009 no Festigal de Santiago de Compostela; en 2011 por parte da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) co recoñecemento “O escritor na súa terra”, ou en 2012 no XIII Salón do Libro Infantil e Xuvenil de Pontevedra, por citar algúns exemplos. 

[4] Quen non dubida en titular con esta denominación algunhas das novas que aparecen no seu blogue Brétemas (http://bretemas.gal/xeracion-lamote/) cando fala de Paco Martín e algúns dos autores integrados por Roig (2015) na Xeración do 68, denominación que consideramos máis acaída e xustificada.

[5] Hai que lembrar que foi presentado na década dos setenta polo autor no suplemento infantil Axóuxere. Semanario do neno galego, publicado polo xornal ourensán La Región.

[6] Estas liñas xerais están presentes tamén en obras posteriores do autor, como Lembranza nova de vellos mesteres (1988), composta por cinco historias fantástico-realistas, nas que recrea a descrición de mesteres ilusorios como o de desleitor, captadonos, rapimago, promerceiro e bovaledoiro.

[7] Martín, Paco, Das novas cousas de Ramón Lamote, ilust. Xoán Balboa, Vigo: Galaxia, col. árbore/galaxia, n.º 155, serie verde, a partir dos 12 anos, 2008, 182 pp. (ISBN: 978-84-9865-044-0).

[8] Neste mesmo ano publicouse na colección “árbore/galaxia” unha edición actualizada e revisada polo autor de Das cousas de Ramón Lamote, na que ademais de adaptar a lingua á normativa vixente, tamén introduciu algunhas actualizacións, como a referencia á nova moeda europea.

Lecturas compartidas dun avó que acende o lume. O caderno de Edua, de Helena Villar Janeiro

 

 

Helena Villar Janeiro (Becerreá, Lugo, 1940) é unha poeta, narradora e ensaísta galega que leva máis de catro décadas de intensa e recoñecida produción literaria. A calidade e orixinalidade das súas obras dirixidas á infancia e xuventude téñena convertido nunha autora clásica contemporánea da literatura galega para os máis novos (Roig, 1995, 2008; Roig et alii, 2007).

Entre as liñas vertebradoras da súa produción infantil e xuvenil a crítica ten salientado recorrencias como a ficcionalización dos máis diversos aspectos da vida cotiá da nenez, a atención á contorna familiar e social, a incidencia en modelos familiares acordes aos momentos históricos de cada época, os procesos de maduración das protagonistas, maioritariamente femininas, e os conflitos propios da infancia e adolescencia. Estes eixes contribúen a unha unidade da súa produción, que tamén salienta polo lirismo, a linguaxe moi coidada, a pegada da literatura de transmisión oral e unha non sempre disimulada retranca (Roig, 2015).

Villar Janeiro, aínda que se iniciou na literatura institucionalizada, implicouse activamente nos colectivos de renovación pedagóxica, consciente da necesidade en lingua galega tanto de obras didácticas coma literarias para a infancia. Unha tarefa que, como moitos outros docentes (Roig, 1995; Agrelo, 2012), asumiu a prol dunha normalización lingüística[1] e cultural que non existía na Galicia da década dos anos oitenta. É por iso que nas súas primeiras obras se reflicten moitas das preocupacións ao redor da escola e das súas necesidades de cambio, aspectos que continuaron presentes, en maior ou menor medida, en toda a súa produción, na que tamén aborda cuestións como os diferentes modelos de familias, a transmisión de valores de carácter universal ou as ambientacións urbanas, consciente da desgaleguización que nestes contextos sufría e sofre a infancia e xuventude.

A súa produción innovou en liña con autoras contemporáneas como María Xosé Queizán, María Victoria Moreno ou Ana María Fernández (Roig, 1995: 144-145) e contribuíu á constitución e consolidación do sistema con obras narrativas como O día que choveu de noite (Galaxia, 1985), Viaxe á illa redonda (Galaxia/SM, 1987), A cidade de Aldara (Casals, 1989), Ero e o capitán Creonte (SM, 1989) e A canción do Rei (Galaxia, 1991), tamén con poemarios como A campá da lúa (Xerais, 1999), Belidadona (Tambre, 2002), Na praia dos lagartos (Ediciós do Castro, 2004), Premio Arume de Poesía 2003, O souto do anano (Obradoiro, 2007) ou Dona e Don (Galaxia, 2004)[2], escrita esta última en colaboración co poeta Xesús Rábade Paredes. Estas obras narrativas e poéticas configuran un rico universo creativo no que proliferan elementos próximos ao imaxinario infantil e problemáticas propias da sociedade do momento no que cada obra foi escrita, ás que a autora sempre estivo moi atenta.

 

Relacións interxeracionais na obra de Helena Villar Janeiro

As relacións interxeracionais están moi presentes na produción de Villar Janeiro. Porén, hai algunhas obras nas que se converten en elemento vertebrador da trama, como ocorre en Viaxe á illa redonda (1987), galardoada en 1986 co II Premio Barco de Vapor, ou O avó de Pipa (Bruño, 1991). Como sinala Ferreira na panorámica galega deste monográfico, salienta a primeira destas obras por poñer en valor a sabedoría dos maiores e a súa capacidade para conectar a realidade co mundo do marabilloso a través das historias que lles transmiten aos máis novos, desenvolvendo un rico xogo metaliterario que se pon ao servizo dun proceso iniciático e de aprendizaxe (Blanco, 1991: 213-214). A segunda coloca o foco nas consecuencias do abandono do rural e da despoboación, que carrexa a soidade dos anciáns ou a súa desorientación cando son obrigados a vivir en contexto urbanos, alleos e violentos, no que só a complicidade cos máis novos, en especial os netos, pode mitigar este desarraigo.

A recorrencia á temática das relacións interxeracionais entre avós e netos está motivada, tal como a propia Helena Villar Janeiro ten explicado[3], pola súa experiencia vital, que non coñeceu a ningún dos seus avós. Esta carencia que sempre a marcou é mitigada na ficción polo retrato de figuras de anciáns que se aproximan do idílico, máis ca do rememorado ou experimentado. É aí que atopamos avós e avoas preocupados polas súas netas, modernos e activos, cómplices nos xogos e promotores da creación de mundos evocados do pasado que conectan co presente e configuran ricos universos imaxinarios.

Ademais das obras citadas, esta temática adquire unha especial relevancia en O caderno de Edua, que seleccionamos para este comentario. Este relato saíu do prelo por primeira vez en 2010 da man de Xestión Literaria Galega[4] para conmemorar o Día das Letras Galegas dese mesmo ano e para celebrar tamén o Ano Xacobeo. Reeditouse en 2015 da man de Sushi Books e foi publicado en éuscaro no mesmo ano co título Eduaren koadernoa[5].

Nesta obra pódense identificar as constantes da produción de Villar Janeiro, ao centrarse de novo no contexto familiar, no proceso de maduración, no protagonismo feminino e, sobre todo, na relación entre a nena protagonista, Edua, e o seu avó César. Todo comeza o día que Edua celebra o seu décimo aniversario, feito que agarda con grande ilusión porque a familia lle vai regalar un ordenador portátil. Porén, a mañá dese día tan sinalado toda a aldea aparece cuberta co manto dunha enorme nevarada, o que impide acudir á vila para mercar o aparello. Ante a preocupación da familia, o avó César atopa a solución ao problema ao lembrarse dun obxecto que leva décadas gardado nun vello baúl: un caderno que lle enviou un tío emigrado na Arxentina sendo el novo e que nunca se atreveu a empregar. Este agasallo convértese no detonante dun proceso de aprendizaxe que desenvolve a vocación nacente da rapaza: ser escritora ou debuxante, camiño que inicia da man do avó, guía e cómplice dos seus avances na exploración das potencialidades da escrita e da imaxe.

A escrita no caderno convértese nun elemento de reforzo da relación avó-neta, ao ser o ancián o que supervisa e segue os textos e debuxos da nena, o que lle conta relatos e poemas que ela transcribe, o que a asesora ante a súa primeira entrevista a uns peregrinos cataláns que pasan polo Cebreiro e o que a aconsella ante outras vivencias que traslada ás páxinas en branco do vello caderno. Deste modo, Edua convérteo nun coidado documento que comparte só co avó ata o día que se lle escapa unha referencia a el na clase, o que levou á mestra a animala a que llo ensinara. Sorprendida polo coidado e sensibilidade do traballo, a mestra anima a Edua a que se presente a un premio escolar, que gaña, o que lle dá a oportunidade a toda a familia de acudir á Casa de Rosalía para recoller o galardón, nunha viaxe que sen dúbida muda para sempre a vida da nena.

A obra ambiéntase na aldea do Cebreiro, lugar asociado ás peregrinacións xacobeas e de forte carga emocional para a autora[6], o que se transloce na lectura da propia obra, tal como sinala Ramón Nicolás (2015), que a define como un pracer porque se constrúe “con esa alquimia máxica que compón o talento, o vagar compositivo, o emprego dunha exemplar riqueza, o acerto argumental e, paréceme, que moita e moi feliz memoria”. Afirmación que corroborou a propia autora ao manifestar: “Hai moitos cariños meus dentro deste libriño”[7], entre os que son de salientar as referencias á poeta Rosalía de Castro e á súa Fundación, que foi presidida durante anos pola propia Helena Villar Janeiro, un máis dos seus compromisos coa terra e a cultura, tal como ela mesma ten manifestado[8].

 

O avó César

Helena Villar Janeiro presenta en O caderno de Edua unha familia tradicional, composta polos proxenitores, a filla de dez anos e o avó, do que non se especifica a liña de cosanguinidade paterna ou materna. Residentes na aldea do Cebreiro, o avó César vive coa familia e ten unha estreita relación coa neta Edua, entre outras razóns porque é o que máis tempo pasa con ela, dado que os pais son labregos e teñen que atender a facenda e os traballos no campo.

O retrato do ancián caracterízase pola sensibilidade, a súa preocupación constante polo benestar e a educación da neta e tamén polo seu interese en aprender. Precisamente é a través da estreita relación coa nena que se constrúe o perfil do ancián, quen é definido como un avó “diferente”: “El estaba xubilado e bastante tiña con atender a casa polo día, botar unha man nalgúns labores e ocuparse de lle axudar a Edua no que precisaba” (p. 41).

En reiteradas ocasións o avó César aparece vinculado a un lugar simbólico da casa: a lareira. Este lugar, asociado ao calor, ao lume, é tamén onde se produce a conexión entre o pasado e o presente a través da transmisión de saberes entre as xeracións:

 

Na casa de Edua conservan a lareira e acéndena todo o inverno. Cando vai moito frío, desde a mañá cedo. O avó César, que vive coa familia, é quen atende o lume e quen máis tempo pasa coa nena, pois os grandes teñen que traballar cos animais e o agro. Na lareira das carrochas é onde o avó lle conta as historias máis bonitas e lle fala de como eran as cousas sendo el neno. A Edua, a lareira parécelle guai, aínda que, ás veces, faga algo de fume, os ollos piquen un chisco e haxa que fretalos con coidado (p. 8).

 

Por iso, nos días de frío é o avó o encargado de facer “o lume para que quentase a casa todo o día” (p. 31) e tamén o que lle conta historias de antano antes de iren á cama. El transmite o seu legado e busca garantir a súa pervivencia, convertendo a neta en depositaria, pero tamén transmisora, ao ser a que escribe moitas das poesías e relatos que el lle canta e conta:

 

por iso Edua sabía contos do lobo, da aguia e do raposo. E tamén que antes as nenas e os nenos ían menos á escola, porque axudaban na casa pastoreando as ovellas e as vacas, e axudando a traballar. Que non había luz eléctrica e que, pola noite, se alumaba primeiro con ganzos de uz, e despois con petróleo e con carburo. Que finalmente chegara a luz eléctrica, a de agora. Primeiro tampouco había coches. E despois tampouco había vitrocerámica, nin tractores, nin teléfono, nin radio, nin televisión... Tamén, por todo iso, os invernos eran durísimos baixo a neve (pp. 26-27).

 

Pero a súa transmisión non é só a través do patrimonio inmaterial da oralidade, senón tamén nos ritos e feitos que reflicten o sentido das tradicións, por iso é el o que apaña “uns ramalliños de acivro para adornar a mesa e o corredor, porque xa estaba moi cerca o Nadal” (p. 10). Do mesmo xeito que é o encargado de decorar a casa para celebrar o aniversario, “colocando ramallos e poñendo globos de colores no comedor” (p. 12).

Estea legado adquire a súa máxima expresión ao se materializar nun obxecto que o ancián garda dende hai décadas e que permanece gardado nun baúl que garda no faiado e no que, ata o de agora, nunca deixara remexer á nena. Non obstante, ante a imposibilidade de poder ir mercar o agasallo prometido para o seu aniversario, un portátil, César decide acompañar a súa neta e desvelarlle o que hai dentro deste baúl onde garda obxectos e lembranzas persoais:

 

Vou buscar algo ao baúl do faiado. Edua está moi intrigada con ese baúl. Sempre me pregunta que hai dentro. E eu creo recordar que ten gardada unha cousa que lle gustará. Deixádeme isto a min. Malo será que non poida amañalo. O demo sabe máis por vello que por demo, e eu xa teño os meus anos (p. 16).

 

A oportunidade de poder ver o que garda este misterioso baúl, medio de madeira e medio de pel, convértese en descuberta das lembranzas que garda César. Nel aparecen libros, fotografías, documentos e obxectos que remiten cara a outras épocas, lembranzas que configuran as vivencias do ancián e que comparte coa neta. Unha partilla que vai precedida dunha nova aprendizaxe: a necesidade de saber agardar, de ter paciencia e dominar a impulsividade. A visión daquel “baúl e todo o que tiña dentro [que] era máxico” (p. 36), sela un novo compromiso entre ambos os dous. Aquel “caderno de pastas duras color azul ceo que tiña na capa unha meniña vestida con roupa de conto xunto duns cadeliños, e a carón dunha fiestra con testos de xeranios colorados por diante dun peitoril” (p. 36) inicia unha nova etapa na vida da nena, que comeza a escribir e debuxar nas súas páxinas, supervisada e asesorada polo avó. O caderno convértese nun novo elo entre avó e neta, nun símbolo da transmisión entre ambas as xeracións e dun novo futuro, pois mentres o vello César non foi quen de escribir nas súas páxinas en branco, Edua comeza a escribir e fraguar o seu desexo: chegar a se converter en escritora, debuxante ou xornalista. Este camiño de exploración, de aprendizaxe do amor pola palabra escrita da cativa toma como referente a memoria da tradición oral que atesoura o vello César. É así como se fragua unha historia de palabras e imaxes que mudarán o futuro da familia.

Outro aspecto a destacar é a complicidade e colaboración que se establece entre nena e ancián no manexo do portátil: “O de mercar o ordenador era un asunto tramado entre ela e o avó, porque o ían ter a medias. O avó era quen ía poñerlle a internet, que os papás dicían que iso custaba moito. Así que o ían usar os dous” (p. 22). Esta decisión sen dúbida pon de manifesto outra dimensión da personalidade de César, home curioso, inquieto e con ganas de aprender, capaz de adaptarse aos avances e ser consciente das posibilidades que lle ofrecen:

 

O avó andaba moi contento aqueles días. A de cousas que se podían facer co aparello aquel! Podía pedir cita para o médico, escribirlles a dúas fillas, que tiña unha en Barcelona e outra en Bilbao, e aos outros netos, que eran curmáns de Edua e non os vía máis que uns días no verán. Pero agora mandábanlle fotografías que podía mirar cando quixese. Mesmo estaba pensando en buscar tamén os parentes de Buenos Aires... Para iso era marabillosa a internet na casa (p. 42).

 

Unha nova situación que lle dá a oportunidade de observar a Edua que o avó César “era un alumno aplicado e obediente, que atendía con interese as explicacións para non se trabucar. Tiñan quendas, e así ela tamén xogaba e facía apuntamentos que despois pasaba ao caderno” (p. 44). Caderno e ordenador portátil, o tradicional e moderno, reflicten unha estreita relación que evidencia a visión entre idealizada e amorosa dunha nena cara a un “avó [que] era un encanto”, pero que tamén cando “se enfadaba, cumpría ameazas” (p. 26).

 

A modo de conclusións

Por todo o dito, Helena Villar Janeiro constrúe neste relato unha ben artellada historia do amor que se profesan un avó e a súa neta. Eles son os artífices dunha vivencias que marcan as vidas de ambos os dous e constrúen un universo rico e cheo de afecto, complicidade e comprensión.

Ademais das recorrencias que vertebran a produción infantil da autora tamén se afonda nas relacións interxeracionais e créase un universo ficcional que remite cara aos lugares da infancia da creadora, así como algunhas das súas paixóns, entre elas a figura de Rosalía de Castro e a súa obra; o amor pola palabra, a súa afección á fotografía, a recreación de personaxes femininas e os seus procesos de maduración e o papel da escola como promotora da equidade, impulsora do talento e lugar de oportunidades. Unha obra que contribúe a crear hábitos lectores de calidade e fai lectores competentes.

 

 

Referencias bibliográficas

AGRELO, E. (2012). El compromiso de maestros y maestras en la constitución del sistema literario infantil y juvenil gallego. En Rui Ramos e Ana Fernández Mosquera (eds.), Literatura Infantil y Juvenil y Diversidad Cultural/Literatura para a Infância e Juventude e Diversidade Cultural. Vigo/Braga: ANILIJ/ELOS/Centro de Investigação em Estudos da Criança, 15-38.

BLANCO, C. (1991). Literatura galega da muller. Vigo: Edicións Xerais de Galicia

NICOLÁS, R. (2015). Alquimia máxica. La Voz de Galicia, “Fugas”, 2 de outubro. Recuperado de O caderno da crítica, en https://cadernodacritica.wordpress.com/2015/10/05/o-caderno-de-edua-de-helena-villar-janeiro/ (consultado o 7/7/19).

ROIG RECHOU, B.-A. (1995b). Helena Villar Janeiro: unha mestra na Literatura Infantil e Xuvenil galega, Adaxe. Revista de Estudos e Experiencias Educativas, 11, 139-152.

ROIG RECHOU, B.-A. (2008). La Literatura Infantil y Juvenil Gallega en el siglo XXI. Seis llaves para entenderla mejor/ A Literatura Infantil e Xuvenil Galega no século XXI. Seis chaves para entendela mellor. Madrid/Santiago de Compostela: Asociación Española de Amigos del Libro Infantil y Juvenil/Xunta de Galicia.

ROIG RECHOU, B.-A. et alii (2007). Produción canonizada na literatura infantil e xuvenil galega (1960-1985). En GOMES, J. A. e B.-A. ROIG (eds.). Grandes autores para pequenos leitores. Literatura para a infancia e a juventude: Elementos para a construção de um cânone. Porto: Deriva Editores, 53-94.

ROIG RECHOU, B.-A. (2015) (coord.). Historia da Literatura Infantil e Xuvenil galega. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

 

---

[1] Temática que tratou máis a fondo en Os equipos de normalización lingüística nos centros de ensino (Xunta de Galicia, 1993).

[2] Todas elas estudadas en obras como Roig (2015).

[3] Manifestacións que a autora ten feito en diferentes contextos, como por exemplo a Feira do Libro de Rianxo en 2019.

[4] Que agasallou vinte e cinco mil exemplares con motivo do Día das Letras Galegas aos clientes dos seus supermercados Gadis, nunha aposta pola lectura en lingua galega entre a infancia e a xuventude, como se pode seguir en https://www.gadisa.es/noticia/gadisa-edita-un-libro-infantil-inedito-de-helena-villar-janeiro-sobre-o-camino-de-santiago-para-conmemorar-o-dias-das-letras-galegas- (consultada o 24/06/2019).

[5] En tradución de Garbiñe Ugarte Grazianteparaluzeta, segundo se pode ver en http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6532 (consultado o 1 de xullo de 2019). 

[6] As súas orixes familiares e a súa infancia desenvolveuse nas terras próximas de Becerreá e a súa propia filla leva o nome de María do Cebreiro.

[7] En https://cadernodacritica.wordpress.com/2015/10/05/o-caderno-de-edua-de-helena-villar-janeiro/

[8] Como na entrevista “Nunca nos puidemos negar a facer cousas que o país necesitase”, recollida en Coralia en http://coralia.gal/helena-villar-janeiro/ (consultado o 2 de xullo de 2019).

A forza do simbólico en Sadako e as mil grúas de papel

 

 

Sadako and the Thousand Paper Cranes[1] é un relato publicado en 1977 pola escritora canadense Eleanor Coerr (Kamsack, Saskatchewan, 1922-Nova York, 2010) coas ilustracións de Ronald Himler (Cleveland, Ohio, 1937). Esta obra converteuse nunha denuncia pública das gravísimas consecuencias que tivo sobre a poboación de Hiroshima o lanzamento da bomba atómica en 1945. Trátase dun relato baseado nunha historia real, que é tamén unha homenaxe aos milleiros de vítimas da Segunda Guerra Mundial e unha alegación contra os conflitos bélicos en xeral.

A lectura desta obra contribúe á reflexión e concienciación dos máis novos sobre os danos que causan os enfrontamentos na vida de milleiros de persoas inocentes, ao mitigar a imaxe sobredimensionada e mesmo frívola que ás veces ofrecen os medios de comunicación de masas, en especial o cinema, que contribúe a instalar na sociedade unha imaxe máis espectacular ca dramática dos conflitos que recrea. Neste sentido, o alto grao de deshumanización que proxectan poden contribuír a converter estes enfrontamentos que ficcionalizan en actitudes e modelos a imitar polos máis novos (Agra e Roig, 2004: 7). Amais, con obras coma esta favorécese a denuncia do absurdo das guerras e dáse voz ás vítimas inocentes, reivindicando aproximacións que se centran no cuestionamento dos conflitos e no horror das súas consecuencias (Fernández et alii, 2015: 9/15).

 

Ficción e realidade

Unha obra que relate unha historia tráxica protagonizada por unha nena ou un neno resulta estarrecedora para calquera lector sensible. É unha sacudida ante a dor allea e a falta de esperanza para unhas vítimas inocentes, ás que se lles supón que a vida é un camiño por realizar, un futuro cheo de ilusións, pero que nestes casos se ve truncado. Estas sensacións de mágoa, desacougo e impotencia acentúanse cando se coñece que a historia que se relata está baseada en feitos reais, como ocorre con Sadako e as mil grúas de papel, que aproxima o lectorado agardado á vida dunha nena que naceu en Hiroshima o 7 de xaneiro de 1943 e que, o fatídico 6 de agosto de 1945, cando os Estados Unidos lanzaron a bomba atómica sobre a súa cidade, tiña algo máis de dous anos e medio. Aínda que despois da explosión a nena semellaba indemne e a súa vida evolucionou con normalidade ata os once anos, en poucos meses desenvolveu unha leucemia a causa da súa exposición á radicación que lle provocou a morte.

Sadako é unha vítima máis de entre os sesenta millóns de persoas que perderon a vida na Segunda Guerra Mundial, a confrontación máis sanguenta da historia recente na que, segundo algunhas estatísticas, as proporcións da masacre supuxeron a desaparición de case o 3% da poboación mundial do momento. Amais, o emprego por primeira vez de bombas nucleares tivo como consecuencia a devastación das cidades xaponesas de Hiroshima e Nagasaki, onde ás miles de persoas que morreron despois do lanzamento se foron sumando en anos posteriores as vítimas da exposición á radiación. Este é o caso de Sadako, unha hibakusha ou “persoa bombardeada”, que inicialmente leva unha vida aparentemente normal ata que lle é diagnosticada a enfermidade e comeza a loita por superala. Coma ela, están recoñecidas oficialmente case catrocentas mil hibakusha ou persoas que sobreviviron ao lanzamento, pero que padeceron desfiguracións físicas e enfermidades provocadas pola radiación, así como o rexeitamento dunha parte da sociedade, descoñecedora do alcance destas lesións e temerosa de que fosen contaxiosas[2].

Neste senso, é de salientar a dimensión social que adquiriu a figura de Sadako, ao se converter en símbolo da loita por sobrevivir, do afán de superación en situacións moi difíciles da vida e a esperanza nun futuro en paz e sen guerras[3]. A recreación da súa loita demostra que a literatura é unha grande aliada para comprender as consecuencias das confrontacións, ao brindar coa súa forza evocadora mundos máis libres e tolerantes, dado que, como sinala Peter Hunt (2005: 13), a infancia debe ser protexida da brutalidade da guerra pero non privada do seu coñecemento, no que a literatura xoga un papel fundamental na interpretación do que os máis novos viven ou experimentan.

Na proposta de Eleanor Coerr coñécense fundamentalmente os últimos meses de vida da protagonista (dende agosto de 1954 ata outubro de 1955) e incídese no seu carácter extravertido, na súa alegría, expresividade e inquietude, así como nas ilusións propias da súa idade, entre as que salienta o afán de superación como corredora e membro do equipo da escola, que desembocan no medo, a soidade e a plena consciencia da degradación provocada pola enfermidade e a chegada da morte. Un abano de estadios que se ven salpicados sempre pola esperanza nun desenlace positivo, no que teñen grande importancia as crenzas culturais que lle atribúen poderes protectores a obxectos diversos, converténdoos en símbolos de boa sorte, os cales lle dan a Sadako afouteza, esperanza e seguridade.

 

As múltiples dimensións dunha catástrofe: do colectivo ao persoal

O relato comeza cun breve limiar no que se adianta o tráxico final da protagonista e as coordenadas espazo-temporais nas que se sitúa a historia. A seguir, desenvólvense nove breves capítulos nos que as graves consecuencias do ataque sobre Hiroshima se plasman primeiro na esfera colectiva e posteriormente se particularizan na protagonista e no núcleo familiar e afectivo máis próximo a ela. De feito a obra comeza o Día da Paz de 1954, momento no que Sadako acode coa súa familia a homenaxear a todas as vítimas, incluída a súa propia avoa, Oba chan, que morreu no ataque. Dende as primeiras liñas asístese á sensibilización que a poboación ten cos feitos; sábese das pregarias polos espíritos dos que pereceron, dos rezos en gratitude polos que seguen vivos e das peticións para que os seres queridos sigan protexidos de enfermidades incurábeis como a leucemia, pois “aínda que había xa nove anos que a bomba caera sobre Hiroshima, o aire quedara inundado de radiación, unha especie de veleno que permanecía no corpo das persoas durante moito tempo” (p. 14). Porén, esta actitude de respecto, case reverencia, contrasta co rexeitamento cara ás persoas que padecen graves secuelas, aquelas ás que “A bomba atómica desfiguráraos de tal maneira que non parecían seres humanos”, (pp. 20-23), unha marxinalización que acentúa o seu sufrimento e que reflicte o medo a que estas deformacións poidan ser transmitidas aos que os rodean[4].

En xeral, percíbese un medo aínda latente na colectividade, que loita por superar uns feitos incomprensibles que mudaron as súas vidas e, de modo particular, na propia Sadako, que busca de modo recorrente elementos simbólicos que auguren boa sorte, como veremos máis adiante.

Canto ás consecuencias individuais do ataque nuclear, reflíctense tanto na na enfermidade da protagonista, coma na dor que vive a súa familia e amigos, aínda que tamén nos sentimentos que a incerteza e o descoñecido provocan nela, especialmente cando queda ingresada no hospital (“Ao quedar soa, afundiu a cara na almofada e chorou a fío. Nunca sentira tanta soidade e tristura”, p. 38; “sentiu outra vez a soidade do cuarto do hospital”, p. 46). Un tempo no que

 

descubriu o que é a dor. Ás veces, a dor de cabeza era tan intensa que non era capaz de ler nin de escribir. Noutras ocasións sentía coma se os seus ósos se estivesen queimando. E os fortes mareos afundíana nunha escuridade total. A miúdo sentíase tan débil que o único que podía facer era sentar preto da ventá e contemplar, con nostalxia, o inmenso pradairo do patio. Permanecía alí sentada durante horas coa grúa dourada no colo (p. 50).

 

Este sufrimento particular, extensible aos milleiros de persoas que sufriron o ataque ou a perda de seres queridos, fai que teña sentido a recorrencia aos augurios, nos que Sadako “sempre buscaba algún sinal de boa sorte” (p. 11), como o ceo azul sen nubes, a presenza dunha araña no cuarto, os símbolos dourados que súa nai colocou en Aninovo para protexer a familia e, sobre todo, o poder que se lle atribúe ás grúas de papel, as cales segundo unha lenda tradicional xaponesa conseguen que calquera persoa que logre realizar mil grúas de papel pode pedir un desexo aos deuses. Esta crenza é a que leva a Sadako a esforzarse por superar o reto durante a súa hospitalización e converte a grúa dourada que lle regalou a súa amiga Chizuko nun amuleto protector, pois como ela mesma manifesta: “Coa grúa dourada ao seu carón sentíase segura e protexida” (p. 42) e por iso confía en que “ás poucas semanas podería completar as mil. Para entón xa estaría recuperada abondo como para abandonar o hospital” (p. 42) e, malia o avance da enfermidade e a degradación da súa saúde, Sadako “Nunca chegou a perder a esperanza de que ela tamén sanaría” (p. 49).

Segundo o relato de Eleanor Coerr, Sadako conseguiu facer antes de morrer 644 grúas de papel e as 356 restantes foron obra dos seus amigos. Porén, segundo algunhas informacións sobre o Museo Memorial da Paz de Hiroshima, nunha exposición conmemorativa celebrada en 2001 afirmábase que esta nena conseguira facer as mil grúas de papel moito antes de morrer. Lograra ou non o obxectivo, Sadako é un exemplo de fortaleza e afán de superación, aspectos que a autora salienta como recorrentes na súa vida, mesmo durante a enfermidade. En resposta a esta actitude vital, ponse de relevo tamén o poder de convicción dos seus compañeiros de colexio, que pouco tempo despois da súa morte conseguiron reunir o diñeiro suficiente como para erguer un monumento na súa memoria. Nel aparecen referencias ás grúas de papel e alentan a esperanza nun futuro sen guerras. Actualmente este monumento pódese visitar no Parque da Paz de Hiroshima.

 

A familia como baluarte

O retrato da personalidade de Sadako compleméntase cun elemento recorrente, que é o papel da familia como bastión e soporte afectivo na cultura xaponesa. Isto ponse de manifesto en momentos felices como cando Sadako é seleccionada para correr co equipo nos campionatos da escola, ocasión na que seu pai “falou extensamente sobre a honra e orgullo da familia” (p. 27); tamén o propio día da carreira, no que súa nai a tranquiliza e alenta para que o faga o mellor que poida, asegurándolle que pode “estar certa de que nos sentiremos moi orgullosos de ti” (p. 28). Este apoio acentúase nas situacións delicadas, como o día que se descobre a súa enfermidade, momento no que “a familia enteira estaba no hospital” (p. 36) acompañándoa. Todas estas mostras de cariño son as que lle axudan a comprender o moito que a queren e mesmo lle dá a seguridade necesaria para pensar que nada malo lle pode pasar. De feito, a medida que a súa situación se fai máis desesperanzada, só o amor, o cariño e a presenza de toda a súa familia logran mitigar o medo atroz que sente ante a morte.

Menos afortunados son aqueloutros nenos e nenas de Hiroshima que padecen a enfermidade e carecen de familia, que tamén están presentes na obra. É o caso de Kenji, un neno de nove anos “máis pequeno do normal para a súa idade” (p. 50) que perdeu os pais e leva moito tempo no hospital. El explícalle a Sadako que padece leucemia tamén e vai morrer en breve, debido a que “o veleno entrou dentro do corpo de miña nai e ela pasoumo a min” (p. 52). Para el non hai palabras de consolo, nin crenzas que lle dean azos para loitar, pois considera que “é demasiado tarde para min. Nin sequera os deuses poden axudarme” (p. 52). No momento en que Kenji desaparece, Sadako sente que a próxima é ela, un sentimento que só o afecto e apoio do círculo familiar, xunto co afán por facer grúas de papel, conseguen superar e axudarlle a seguir confiando no futuro.

Ao longo dos diferentes capítulos, o narrador omnisciente incide moito nos sentimentos e na expresividade dos afectos. E de entre todos os membros da familia é sen dúbida a figura materna a que reflicte de forma máis desgarradora a dor que a enfermidade da filla lle produce (“A Sadako fendíaselle o corazón ao ver a face de súa nai contraída pola dor”, p. 69). Ela é a que se afana ante a falta de apetito da nena, á que lle leva a súa comida favorita, a que lle merca un quimono, como lle tiña prometido había tempo, esforzos económicos que a familia asume malia a súa delicada situación. É a ela a quen nos últimos días lle roga que non chore máis, consciente do sufrimento que lle causa: “Querería dicirlle moitas cousas, pero tiña a lingua e a boca inmóbiles. Unha bágoa esvaroulle pola meixela. Estáballe a causar tanta dor á súa nai! E ela o único que podía facer era grúas de papel e esperar un milagre...” (p. 75).

Son de sinalar tamén neste sentido as ilustracións monocromáticas de Ronald Himler que van mostrando visualmente determinados momentos da narración e contan cunha gran carga expresiva. Son ilustracións figurativas que empregan diferentes puntos de vista e están realizadas con debuxos de tinta iluminados a acuarela. Presentan un gran realismo á hora de concibir as escenas, que seguen con fidelidade a narración, e contribúen a crear o ambiente triste e á vez acolledor e diáfano que transmite tamén a narración textual.

Un dramático retrato da dor que como mensaxe final deixa un halo de esperanza, transmitido pola capacidade que ten o amor verdadeiro de transcender a temporalidade da vida e permanecer na lembranza dos que amaron profundamente, por iso Sadako é consciente de que no momento final “a súa familia estaba alí, xunto dela. Sadako sorriu. Ela era parte, e sempre o había ser, daquel círculo amoroso e tenro. Nada nin ninguén podería cambiar iso” (p. 77). Unha imaxe ante a que non podemos deixar de evocar mensaxes esperanzadas, como a que Luísa Ducla Soares expresa con contundencia ao falar do mundo que é preciso crear para a infancia, e na que di o que segue:

 

Os conflitos armados baseados em religiões, ideologias, raças não têm para mim qualquer sentido. A minha mãe nasceu russa, tive uma avó francesa, uma bisavó galega e corre nas minhas veias sangue alemão. Cresci com pessoas de vários credos e sem credo algum. Fui educada num colégio inglês, em seguida num francês. Moldou-me a diversidade. Pertenço ao planeta Terra. E esse planeta é de todos nós, principalmente das crianças que nasceram na época da globalização. Escrever para elas sobre a guerra é tentar vaciná-las para a paz (Ducla Soares, 2015: 35).

 

 

Por isto, e tal e como afirman Agra e Roig (2004: 7), a literatura xoga un papel fundamental na interpretación de boa parte das experiencias que a nenez e mocidade ven e experimentan, dado que a ficción traballa coa experiencia vital dos seres humanos. Achegalos a obras como Sadako e as mil grúas de papel propiciará unha fonda reflexión sobre a inutilidade do sufrimento de nenas e nenos que viron as súas vidas truncadas ao longo da historia recente e ás que é preciso lembrar para que eses feitos non se volvan repetir. Ao igual ca Sadako, o sufrimento da infancia recréase, aínda que dende diferentes puntos de vista, noutros títulos, como é o caso de Diario de Anna Frank ou A historia de Erika[5], vítimas tamén da Segunda Guerra Mundial. Con obras coma estas denúnciase a barbarie das confrontacións bélicas e o sufrimento de vítimas inocentes, visualizando as diferentes dimensións destas catástrofes. Os seus testemuños contribuirán, coa mediación dos adultos, a que as xeracións máis novas tomen conciencia da necesidade de traballar arreo por unha cultura da paz e pola defensa dos dereitos humanos, labor ante o que ninguén se pode manter indiferente.

 

 

Bibliografía

Agra Pardiñas, Mª Jesús e Blanca-Ana Roig Rechou (2004), A memoria das guerras na literatura infantil e xuvenil en lingua galega, Vigo/Santiago de Compostela: Edicións Xerais de Galicia/GALIX.

Ducla Soares, Luísa (2015), “Escreber para crianças sobre a guerra”, en Mar Fernández, Ana Cristina Macedo, Isabel Mociño e Ana Margarida Ramos (coords.) (2015), De como a Literatura para a Infância e a Juventude «é chamada à guerra». Reflexões sobre os conflitos bélicos na Galiza e em Portugal /De como a Literatura para a Infancia e a Xuventude «é chamada á guerra». Reflexións sobre os conflitos bélicos en Galicia e Portugal, Porto: Tropelias&Companhia/ inED (Centro de Investigação e Inovação em Educação) - ESE-IP Porto, pp. 23-35.

Fernández, Mar, Ana Cristina Macedo, Isabel Mociño e Ana Margarida Ramos (coords.) (2015), De como a Literatura para a Infância e a Juventude «é chamada à guerra». Reflexões sobre os conflitos bélicos na Galiza e em Portugal /De como a Literatura para a Infancia e a Xuventude «é chamada á guerra». Reflexións sobre os conflitos bélicos en Galicia e Portugal, Porto: Tropelias&Companhia/ inED (Centro de Investigação e Inovação em Educação) - ESE-IP Porto.

Hunt, Peter (2005), “War in Children’s Literature-Why?”, en Veljka Ruzicka Kenfel, Celia Vázquez García e Lourdes Lorenzo García (eds.), Mundos en conflicto: Representación de ideologías, enfrentamientos sociales y guerras en la Literatura infantil y juvenil, Vigo: Universidade de Vigo, pp. 13-27.

 

---

[1] Teresa Mlawer traduciuna para a lingua castelá como Sadako y las mil pajaritas de papel (Everest, col. Montaña Encantada, 1997), posteriormente mudou o título por Sadako y las mil grullas de papel (Everest, col. Montaña Encantada, 2003); Fernanda Domínguez Vázquez adaptouna para a lingua galega como Sadako e as mil grúas de papel (Everest Galicia, col. Montaña Encantada, 1997; e Everest Galicia, col. Ler é vivir, 2008); Maite Solozábal traduciuna para o éuscaro como Sadako eta paperezko 1000 kurriolak (Aizkorri, 1997); e Jordi García Jané traduciuna para o catalán como Sadako i les mil grues de paper (Everest, col. Llegir és viure, 2008).

[2] Pódense seguir algunhas das consecuencias deste ataque polo documental White Light/Black Rain: The Destruction of Hiroshima and Nagasaki, de Steven Okazaki (HBO, 2007); e tamén é de interese para a infancia e xuventude a curtametraxe de animación de título homónimo ao relato de Eleanor Coerr que se pode visualizar en https://www.youtube.com/watch?v=7HaZeUQQzrw (recuperado o 15 de abril de 2016).

[3] Resulta moi revelador o desexo gravado na base da estatua na súa honra erguida no Parque da Paz de Hiroshima: Este é o noso grito / é a nosa pregaria: / que haxa paz no mundo (p. 82). Cítase pola segunda edición en lingua galega, de 2008.

[4] A propia Sadako non quere contemplar as persoas desfiguradas, nin ver as arrepiantes fotografías que se expuxeron no Parque da Paz para conmemorar o Día da Paz de 1954, probablemente porque malia o cativa que era afirma: “Eu lémbrome da bóla de lume –moumeou Sadako-. Era como as raiolas dun millón de soles. E logo unha calor que me picaba nos ollos coma se fosen centos de agullas…” (p. 20). 

[5] Unha análise máis detallada desta obra pódese seguir en Fernández Mosquera, Ana e Isabel Mociño González (2011), “Rememoración, homenaxe e esperanza en Erika’s Story, de Ruth Vander Zee e Roberto Innocenti”, en Blanca-Ana Roig Rechou, Isabel Soto López e Marta Neira Rodríguez (coords.), O álbum na Literatura Infantil e Xuvenil (2000-2010), Vigo: Edicións Xerais de Galicia/LIJMI/NovaCaixaGalicia, pp. 413-421.