Publicacións
Sadako
and the Thousand Paper Cranes[1] é
un relato publicado en 1977 pola escritora canadense Eleanor Coerr (Kamsack, Saskatchewan,
1922-Nova York, 2010) coas ilustracións de Ronald Himler (Cleveland, Ohio,
1937). Esta obra converteuse nunha denuncia pública das gravísimas
consecuencias que tivo sobre a poboación de Hiroshima o lanzamento da bomba
atómica en 1945. Trátase dun relato baseado nunha historia real, que é tamén unha
homenaxe aos milleiros de vítimas da Segunda Guerra Mundial e unha alegación
contra os conflitos bélicos en xeral.
A lectura desta obra
contribúe á reflexión e concienciación dos máis novos sobre os danos que causan
os enfrontamentos na vida de milleiros de persoas inocentes, ao mitigar a imaxe
sobredimensionada e mesmo frívola que ás veces ofrecen os medios de
comunicación de masas, en especial o cinema, que contribúe a instalar na
sociedade unha imaxe máis espectacular ca dramática dos conflitos que recrea.
Neste sentido, o alto grao de deshumanización que proxectan poden contribuír a
converter estes enfrontamentos que ficcionalizan en actitudes e modelos a
imitar polos máis novos (Agra e Roig, 2004: 7). Amais, con obras coma esta
favorécese a denuncia do absurdo das guerras e dáse voz ás vítimas inocentes,
reivindicando aproximacións que se centran no cuestionamento dos conflitos e no
horror das súas consecuencias (Fernández et
alii, 2015: 9/15).
Ficción e realidade
Unha obra que relate unha
historia tráxica protagonizada por unha nena ou un neno resulta estarrecedora
para calquera lector sensible. É unha sacudida ante a dor allea e a falta de
esperanza para unhas vítimas inocentes, ás que se lles supón que a vida é un
camiño por realizar, un futuro cheo de ilusións, pero que nestes casos se ve
truncado. Estas sensacións de mágoa, desacougo e impotencia acentúanse cando se
coñece que a historia que se relata está baseada en feitos reais, como ocorre con
Sadako e as mil grúas de papel, que
aproxima o lectorado agardado á vida dunha nena que naceu en Hiroshima o 7 de
xaneiro de 1943 e que, o fatídico 6 de agosto de 1945, cando os Estados Unidos
lanzaron a bomba atómica sobre a súa cidade, tiña algo máis de dous anos e
medio. Aínda que despois da explosión a nena semellaba indemne e a súa vida evolucionou
con normalidade ata os once anos, en poucos meses desenvolveu unha leucemia a
causa da súa exposición á radicación que lle provocou a morte.
Sadako é unha vítima máis
de entre os sesenta millóns de persoas que perderon a vida na Segunda Guerra
Mundial, a confrontación máis sanguenta da historia recente na que, segundo
algunhas estatísticas, as proporcións da masacre supuxeron a desaparición de
case o 3% da poboación mundial do momento. Amais, o emprego por primeira vez de
bombas nucleares tivo como consecuencia a devastación das cidades xaponesas de
Hiroshima e Nagasaki, onde ás miles de persoas que morreron despois do
lanzamento se foron sumando en anos posteriores as vítimas da exposición á
radiación. Este é o caso de Sadako, unha hibakusha
ou “persoa bombardeada”, que inicialmente leva unha vida aparentemente
normal ata que lle é diagnosticada a enfermidade e comeza a loita por superala.
Coma ela, están recoñecidas oficialmente case catrocentas mil hibakusha ou persoas que sobreviviron ao
lanzamento, pero que padeceron desfiguracións físicas e enfermidades provocadas
pola radiación, así como o rexeitamento dunha parte da sociedade, descoñecedora
do alcance destas lesións e temerosa de que fosen contaxiosas[2].
Neste senso, é de salientar a dimensión social que adquiriu a figura de
Sadako, ao se converter en símbolo da loita por sobrevivir, do afán de
superación en situacións moi difíciles da vida e a esperanza nun futuro en paz
e sen guerras[3]. A recreación da súa loita
demostra que a literatura é unha grande aliada para comprender as consecuencias
das confrontacións, ao brindar coa súa forza evocadora
mundos máis libres e tolerantes, dado que, como sinala Peter Hunt (2005: 13), a
infancia debe ser protexida da brutalidade da guerra pero non privada do seu
coñecemento, no que a literatura xoga un papel fundamental na interpretación do
que os máis novos viven ou experimentan.
Na proposta de Eleanor Coerr coñécense fundamentalmente os últimos meses
de vida da protagonista (dende agosto de 1954 ata outubro de 1955) e incídese no
seu carácter extravertido, na súa alegría, expresividade e inquietude, así como
nas ilusións propias da súa idade, entre as que salienta o afán de superación
como corredora e membro do equipo da escola, que desembocan no medo, a soidade
e a plena consciencia da degradación provocada pola enfermidade e a chegada da
morte. Un abano de estadios que se ven salpicados sempre pola esperanza nun
desenlace positivo, no que teñen grande importancia as crenzas culturais que
lle atribúen poderes protectores a obxectos diversos, converténdoos en símbolos
de boa sorte, os cales lle dan a Sadako afouteza, esperanza e seguridade.
As múltiples dimensións dunha catástrofe: do
colectivo ao persoal
O relato comeza cun breve
limiar no que se adianta o tráxico final da protagonista e as coordenadas
espazo-temporais nas que se sitúa a historia. A seguir, desenvólvense nove
breves capítulos nos que as graves consecuencias do ataque sobre Hiroshima se
plasman primeiro na esfera colectiva e posteriormente se particularizan na
protagonista e no núcleo familiar e afectivo máis próximo a ela. De feito a
obra comeza o Día da Paz de 1954, momento no que Sadako acode coa súa familia a
homenaxear a todas as vítimas, incluída a súa propia avoa, Oba chan, que morreu no ataque. Dende as primeiras liñas asístese á
sensibilización que a poboación ten cos feitos; sábese das pregarias polos
espíritos dos que pereceron, dos rezos en gratitude polos que seguen vivos e das
peticións para que os seres queridos sigan protexidos de enfermidades
incurábeis como a leucemia, pois “aínda que había xa nove anos que a bomba
caera sobre Hiroshima, o aire quedara inundado de radiación, unha especie de
veleno que permanecía no corpo das persoas durante moito tempo” (p. 14). Porén,
esta actitude de respecto, case reverencia, contrasta co rexeitamento cara ás
persoas que padecen graves secuelas, aquelas ás que “A bomba atómica
desfiguráraos de tal maneira que non parecían seres humanos”, (pp. 20-23), unha
marxinalización que acentúa o seu sufrimento e que reflicte o medo a que estas deformacións
poidan ser transmitidas aos que os rodean[4].
En xeral, percíbese un
medo aínda latente na colectividade, que loita por superar uns feitos incomprensibles
que mudaron as súas vidas e, de modo particular, na propia Sadako, que busca de
modo recorrente elementos simbólicos que auguren boa sorte, como veremos máis
adiante.
Canto ás consecuencias
individuais do ataque nuclear, reflíctense tanto na na enfermidade da
protagonista, coma na dor que vive a súa familia e amigos, aínda que tamén nos
sentimentos que a incerteza e o descoñecido provocan nela, especialmente cando
queda ingresada no hospital (“Ao quedar soa, afundiu a cara na almofada e
chorou a fío. Nunca sentira tanta soidade e tristura”, p. 38; “sentiu outra vez
a soidade do cuarto do hospital”, p. 46). Un tempo no que
descubriu o que é
a dor. Ás veces, a dor de cabeza era tan intensa que non era capaz de ler nin
de escribir. Noutras ocasións sentía coma se os seus ósos se estivesen
queimando. E os fortes mareos afundíana nunha escuridade total. A miúdo
sentíase tan débil que o único que podía facer era sentar preto da ventá e
contemplar, con nostalxia, o inmenso pradairo do patio. Permanecía alí sentada
durante horas coa grúa dourada no colo (p. 50).
Este sufrimento
particular, extensible aos milleiros de persoas que sufriron o ataque ou a
perda de seres queridos, fai que teña sentido a recorrencia aos augurios, nos
que Sadako “sempre buscaba algún sinal de boa sorte” (p. 11), como o ceo azul
sen nubes, a presenza dunha araña no cuarto, os símbolos dourados que súa nai
colocou en Aninovo para protexer a familia e, sobre todo, o poder que se lle
atribúe ás grúas de papel, as cales segundo unha lenda tradicional xaponesa conseguen
que calquera persoa que logre realizar mil grúas de papel pode pedir un desexo
aos deuses. Esta crenza é a que leva a Sadako a esforzarse por superar o reto durante
a súa hospitalización e converte a grúa dourada que lle regalou a súa amiga
Chizuko nun amuleto protector, pois como ela mesma manifesta: “Coa grúa dourada
ao seu carón sentíase segura e protexida” (p. 42) e por iso confía en que “ás
poucas semanas podería completar as mil. Para entón xa estaría recuperada
abondo como para abandonar o hospital” (p. 42) e, malia o avance da enfermidade
e a degradación da súa saúde, Sadako “Nunca chegou a perder a esperanza de que
ela tamén sanaría” (p. 49).
Segundo o relato de
Eleanor Coerr, Sadako conseguiu facer antes de morrer 644 grúas de papel e as 356
restantes foron obra dos seus amigos. Porén, segundo algunhas informacións
sobre o Museo Memorial da Paz de Hiroshima, nunha exposición conmemorativa
celebrada en 2001 afirmábase que esta nena conseguira facer as mil grúas de
papel moito antes de morrer. Lograra ou non o obxectivo, Sadako é un exemplo de
fortaleza e afán de superación, aspectos que a autora salienta como recorrentes
na súa vida, mesmo durante a enfermidade. En resposta a esta actitude vital,
ponse de relevo tamén o poder de convicción dos seus compañeiros de colexio,
que pouco tempo despois da súa morte conseguiron reunir o diñeiro suficiente como
para erguer un monumento na súa memoria. Nel aparecen referencias ás grúas de
papel e alentan a esperanza nun futuro sen guerras. Actualmente este monumento
pódese visitar no Parque da Paz de Hiroshima.
A
familia como baluarte
O retrato da
personalidade de Sadako compleméntase cun elemento recorrente, que é o papel da
familia como bastión e soporte afectivo na cultura xaponesa. Isto ponse de
manifesto en momentos felices como cando Sadako é seleccionada para correr co
equipo nos campionatos da escola, ocasión na que seu pai “falou extensamente
sobre a honra e orgullo da familia” (p. 27); tamén o propio día da carreira, no
que súa nai a tranquiliza e alenta para que o faga o mellor que poida,
asegurándolle que pode “estar certa de que nos sentiremos moi orgullosos de ti”
(p. 28). Este apoio acentúase nas situacións delicadas, como o día que se
descobre a súa enfermidade, momento no que “a familia enteira estaba no
hospital” (p. 36) acompañándoa. Todas estas mostras de cariño son as que lle
axudan a comprender o moito que a queren e mesmo lle dá a seguridade necesaria
para pensar que nada malo lle pode pasar. De feito, a medida que a súa
situación se fai máis desesperanzada, só o amor, o cariño e a presenza de toda
a súa familia logran mitigar o medo atroz que sente ante a morte.
Menos afortunados son
aqueloutros nenos e nenas de Hiroshima que padecen a enfermidade e carecen de
familia, que tamén están presentes na obra. É o caso de Kenji, un neno de nove
anos “máis pequeno do normal para a súa idade” (p. 50) que perdeu os pais e
leva moito tempo no hospital. El explícalle a Sadako que padece leucemia tamén
e vai morrer en breve, debido a que “o veleno entrou dentro do corpo de miña
nai e ela pasoumo a min” (p. 52). Para el non hai palabras de consolo, nin
crenzas que lle dean azos para loitar, pois considera que “é demasiado tarde
para min. Nin sequera os deuses poden axudarme” (p. 52). No momento en que
Kenji desaparece, Sadako sente que a próxima é ela, un sentimento que só o afecto
e apoio do círculo familiar, xunto co afán por facer grúas de papel, conseguen superar
e axudarlle a seguir confiando no futuro.
Ao longo dos diferentes
capítulos, o narrador omnisciente incide moito nos sentimentos e na
expresividade dos afectos. E de entre todos os membros da familia é sen dúbida
a figura materna a que reflicte de forma máis desgarradora a dor que a
enfermidade da filla lle produce (“A Sadako fendíaselle o corazón ao ver a face
de súa nai contraída pola dor”, p. 69). Ela é a que se afana ante a falta de
apetito da nena, á que lle leva a súa comida favorita, a que lle merca un
quimono, como lle tiña prometido había tempo, esforzos económicos que a familia
asume malia a súa delicada situación. É a ela a quen nos últimos días lle roga
que non chore máis, consciente do sufrimento que lle causa: “Querería dicirlle
moitas cousas, pero tiña a lingua e a boca inmóbiles. Unha bágoa esvaroulle
pola meixela. Estáballe a causar tanta dor á súa nai! E ela o único que podía
facer era grúas de papel e esperar un milagre...” (p. 75).
Son de sinalar tamén
neste sentido as ilustracións monocromáticas de Ronald Himler que van mostrando
visualmente determinados momentos da narración e contan cunha gran carga
expresiva. Son ilustracións figurativas que empregan diferentes puntos de vista
e están realizadas con debuxos de tinta iluminados a acuarela. Presentan un
gran realismo á hora de concibir as escenas, que seguen con fidelidade a
narración, e contribúen a crear o ambiente triste e á vez acolledor e diáfano que
transmite tamén a narración textual.
Un dramático retrato da
dor que como mensaxe final deixa un halo de esperanza, transmitido pola
capacidade que ten o amor verdadeiro de transcender a temporalidade da vida e permanecer
na lembranza dos que amaron profundamente, por iso Sadako é consciente de que no
momento final “a súa familia estaba alí, xunto dela. Sadako sorriu. Ela era
parte, e sempre o había ser, daquel círculo amoroso e tenro. Nada nin ninguén
podería cambiar iso” (p. 77). Unha imaxe ante a que non podemos deixar de evocar
mensaxes esperanzadas, como a que Luísa Ducla Soares expresa con contundencia ao
falar do mundo que é preciso crear para a infancia, e na que di o que segue:
Os conflitos
armados baseados em religiões, ideologias, raças não têm para mim qualquer
sentido. A minha mãe nasceu russa, tive uma avó francesa, uma bisavó galega e
corre nas minhas veias sangue alemão. Cresci com pessoas de vários credos e sem
credo algum. Fui educada num colégio inglês, em seguida num francês. Moldou-me
a diversidade. Pertenço ao planeta Terra. E esse planeta é de todos nós,
principalmente das crianças que nasceram na época da globalização. Escrever
para elas sobre a guerra é tentar vaciná-las para a paz (Ducla Soares, 2015:
35).
Por isto, e tal e como afirman
Agra e Roig (2004: 7), a literatura xoga un papel fundamental na interpretación
de boa parte das experiencias que a nenez e mocidade ven e experimentan, dado
que a ficción traballa coa experiencia vital dos seres humanos. Achegalos a
obras como Sadako e as mil grúas de papel
propiciará unha fonda reflexión sobre a inutilidade do sufrimento de nenas
e nenos que viron as súas vidas truncadas ao longo da historia recente e ás que
é preciso lembrar para que eses feitos non se volvan repetir. Ao igual ca
Sadako, o sufrimento da infancia recréase, aínda que dende diferentes puntos de
vista, noutros títulos, como é o caso de Diario
de Anna Frank ou A historia de Erika[5],
vítimas tamén da Segunda Guerra Mundial. Con obras coma estas denúnciase a
barbarie das confrontacións bélicas e o sufrimento de vítimas inocentes, visualizando
as diferentes dimensións destas catástrofes. Os seus testemuños contribuirán, coa
mediación dos adultos, a que as xeracións máis novas tomen conciencia da
necesidade de traballar arreo por unha cultura da paz e pola defensa dos
dereitos humanos, labor ante o que ninguén se pode manter indiferente.
Bibliografía
Agra Pardiñas, Mª Jesús e
Blanca-Ana Roig Rechou (2004), A memoria das guerras na literatura infantil
e xuvenil en lingua galega, Vigo/Santiago de Compostela: Edicións Xerais de
Galicia/GALIX.
Ducla Soares, Luísa (2015),
“Escreber para crianças sobre a guerra”, en Mar Fernández, Ana Cristina Macedo, Isabel Mociño e Ana Margarida Ramos
(coords.) (2015), De como a Literatura
para a Infância e a Juventude «é chamada à guerra». Reflexões sobre os
conflitos bélicos na Galiza e em Portugal /De como a Literatura para a Infancia
e a Xuventude «é chamada á guerra». Reflexións sobre os conflitos bélicos en
Galicia e Portugal, Porto: Tropelias&Companhia/ inED (Centro de Investigação e Inovação em Educação) - ESE-IP Porto, pp. 23-35.
Fernández, Mar, Ana Cristina Macedo,
Isabel Mociño e Ana Margarida Ramos (coords.) (2015), De como a Literatura para a Infância e a
Juventude «é chamada à guerra». Reflexões sobre os conflitos bélicos na Galiza
e em Portugal /De como a Literatura para a Infancia e a Xuventude «é chamada á
guerra». Reflexións sobre os conflitos bélicos en Galicia e Portugal,
Porto: Tropelias&Companhia/ inED (Centro de
Investigação e Inovação em Educação) - ESE-IP Porto.
Hunt, Peter (2005),
“War in Children’s Literature-Why?”, en Veljka Ruzicka Kenfel, Celia Vázquez
García e Lourdes Lorenzo García (eds.), Mundos
en conflicto: Representación de ideologías, enfrentamientos sociales y guerras
en la Literatura infantil y juvenil, Vigo: Universidade de Vigo, pp. 13-27.
[1] Teresa Mlawer traduciuna para a
lingua castelá como Sadako y las mil
pajaritas de papel (Everest, col. Montaña Encantada, 1997), posteriormente
mudou o título por Sadako y las mil
grullas de papel (Everest, col. Montaña Encantada, 2003); Fernanda
Domínguez Vázquez adaptouna para a lingua galega como Sadako e as mil grúas de papel (Everest Galicia, col. Montaña
Encantada, 1997; e Everest Galicia, col. Ler é vivir, 2008); Maite Solozábal
traduciuna para o éuscaro como Sadako eta
paperezko 1000 kurriolak (Aizkorri, 1997); e Jordi García Jané traduciuna
para o catalán como Sadako i les mil
grues de paper (Everest, col. Llegir és viure, 2008).
[2] Pódense seguir algunhas das
consecuencias deste ataque polo documental White
Light/Black Rain: The Destruction of Hiroshima and Nagasaki, de Steven
Okazaki (HBO, 2007); e tamén é de interese para a infancia e xuventude a
curtametraxe de animación de título homónimo ao relato de Eleanor Coerr que se
pode visualizar en https://www.youtube.com/watch?v=7HaZeUQQzrw (recuperado o 15 de abril de 2016).
[3] Resulta moi
revelador o desexo gravado na base da estatua na súa honra erguida no Parque da
Paz de Hiroshima: Este é o noso grito / é
a nosa pregaria: / que haxa paz no mundo (p. 82). Cítase pola segunda
edición en lingua galega, de 2008.
[4] A propia
Sadako non quere contemplar as persoas desfiguradas, nin ver as arrepiantes
fotografías que se expuxeron no Parque da Paz para conmemorar o Día da Paz de
1954, probablemente porque malia o cativa que era afirma: “Eu lémbrome da bóla
de lume –moumeou Sadako-. Era como as raiolas dun millón de soles. E logo unha
calor que me picaba nos ollos coma se fosen centos de agullas…” (p. 20).
[5] Unha análise
máis detallada desta obra pódese seguir en Fernández Mosquera, Ana e Isabel Mociño
González (2011), “Rememoración,
homenaxe e esperanza en Erika’s Story,
de Ruth Vander Zee e Roberto Innocenti”,
en Blanca-Ana Roig Rechou,
Isabel Soto López e Marta Neira Rodríguez (coords.), O álbum
na Literatura Infantil e Xuvenil (2000-2010), Vigo: Edicións Xerais de Galicia/LIJMI/NovaCaixaGalicia,
pp. 413-421.
Ningún comentario:
Publicar un comentario