Entrevista a Marcos Viso: "Ilustrando infancias"

 

Marcos Viso, ilustrador infantil ourensán, ilústranos coas súas ideas e vivencias

— Que consideras que é máis importante na túa profesión; a creatividade e imaxinación ou a destreza e habilidade no debuxo?

 

— A destreza e habilidade no debuxo é importante, pero non vale de nada se non transmites ou comunicas nada. Bueno, todo isto é a miña opinión, entón eu considero que o importante é a comunicación e, para comunicar, dá igual que sexa mediante un debuxo, mediante unha fotografía, con plástica dixital, con plástica analóxica, acrílico, con ceras, collages... Dá igual; a destreza é o de menos.

— E que é para ti a ilustración?

 

— Son cousas distintas, o que é para min non ten nada que ver co que eu considero que ten que ter un para ser un bo ilustrador; para min, a ilustración é o xeito de autocoñecerme, de recoñecerme e de coñecer en min unha parte, aínda que sexa pequena, que habita nos demais. Ou sexa, é un xeito de coñecerme a min pero tamén de coñecer aos demais, porque cando estás inmerso no proceso creativo, este tira moito do que tes dentro para poder botar do folio e plasmalo nun papel; sexa a plástica que sexa e a técnica que sexa. Entón é como un traballo de introspección no que tes que analizar e ter en conta a quen vai dirixido isto que estás contando. Entón, estás facendo no mesmo proceso dous traballos: un que é autoavaliarte a ti, examinarte, recoñecerte… Descobres cousas que non che gustan e chega a ser doloroso ás veces, e recoñecendo as cousas que ves que che gustan e as que non, como vivimos todos no mesmo eido sociocultural, polo menos na Europa central e no Mediterráneo, enténdese que esas partes habitan tamén nos demais. 

Coñecendo iso, digamos que un pode mellorar na comunicación cos outros. E moitas outras cousas, pero non quero soar aquí a fluír (risas). E iso é o que significa para min a ilustración e é onde eu vivo, onde eu collo consciencia de como son. É a total plenitude da existencia, onde dis: Eu son así, e se me gusta ou non me gusta; é o máximo que creo que se pode aspirar nun exercicio existencialista, por así dicilo.

— Que requisitos consideras ti que son necesarios noutra persoa para ser un bo ilustrador?

 

­— Para ser un ilustrador, eu penso que hai que formarse un mínimo; non vou dicir moito, pero un mínimo. Creo que as librarías, bibliotecas e editoriais están cheas de libros que seguramente non mereceran ser tido publicados nunca, e iso fai moito dano á hora de transmitir a idea de que a literatura ilustrada ten certa calidade. Porque os usuarios e os lectores achéganse a calquera tipo de libro, hai un déficit de afectización visual enorme. 

            A ninguén nos ensinaron a escoller un libro e entón estamos nas mans de calquera. Entón, os que pertencemos a ese fío de produción dos libros, deberiamos ser un pouco respectuosos co lector e responsables do poder que temos á hora de aplicarnos autocrítica, a poder ser en exceso, para rexeitar amenaramentos, déficit de comunicación, cousas que están inacabadas… 

            Hai que ser moi esixente para ser un bo ilustrador, eu penso que eso é o mínimo; estar formado e coñecer as leis é primordial. Bueno, vos coñeceredes máis disto ca min pero, en canto á xestión da información cognitiva e demais, os procesos… É importantísimo ter algo de empatía, tamén é fundamental. Despois, eu creo que é fundamental na práctica e na vida como ilustrador, aguantar e non se render; non tirar a toalla e seguir, seguir e seguir, facendo contido. Unha carreira moi longa de resistencia.

— Entón claro, case estás a responderme a seguinte, cal sería o consello que lle darías a alguén que se quere dedicar ao mundo da ilustración?

 

— Bueno, é un pouco todo este resumo, unha gama de ideas e de conceptos que xa dixen. Que non se crea que é ninguén, iso para comezar; non se é máis que ninguén por debuxar dun xeito determinado nin por comunicar, somos partícipes do resto da sociedade como é un panadeiro e como é un electricista. Iso en primeiro lugar; despois, que

Eu abúrrome enseguida do que fago

pense que se algún día roza algo semellante ao que poderíamos chamar éxito, pois que é mentira, que non é tal e que siga intentando defender a ilusión que tiña dende o primeiro día, porque iso vai ser o que o vai mover a seguir intentando mellorar. E despois claro, que se aburra do que faga; eu abúrrome enseguida do que fago, necesito estar probando cousas novas e ver outros xeitos de comunicar e mudar, medrar e ser mellor, pero ser mellor no concepto de comunicación, non no debuxo nin na práctica, senón na aplicación da ilustración como linguaxe comunicativo.

Esquézome do libro e quédome coa historia

— E cal crees que foi o mellor consello que che deron a ti ao longo da túa carreira?

 

— Como ilustrador teño unha carreira moi pequeniña, moi curta aínda, pero o meu consello posiblemente fora… Non o sei, eu non recibín moitos consellos (risas). Non somos dados a dar moitos consellos, pero posiblemente fora alguén que me vira fastidiado nalgún momento e me dixera: sigue adiante, non o deixes.

— En que te inspiras para realizar as ilustracións? Que intentas transmitir con elas?

 

— Iso é moi difícil de respostar; non existe a inspiración (bueno entendo que falas o proceso de creación). A min gustaríame que aniquilaramos da nosa linguaxe palabras como xenio, talento, don, inspiración, musa e todo eso, non creo en nada diso. Hai unha cousa que é importantísima que é a intencionalidade, ten que haber unha intención á hora de comunicar. Hai dous temas distintos, un é cando eu teño que ilustrar un libro que me encarga a editorial, que xa ven un texto dado, ou ben cando eu teño que ilustrar un libro meu, un proxecto que fago eu. — (Levántase e colle dous libros). — Non valen como exemplos porque os dous son proxectos meus, pero é moi distinto cando creas algo así a cando che dan un texto que pode ser de Paseniño, paseniño que é un poemario de Antonio García Teijeiro, ou calquera outro libro de Xavier Estévez (tamén estivo nas xornadas). Son retos distintos, cando eu me enfrento a un encargo editorial, digamos que é un proceso moi metódico; tes un texto, tes que dividilo en certas partes, estou falando dun libro das típicas coleccións de Xerais, Galaxia... Dos libros estes que van aos coles. Un libro de esas características ten un contido en escrita e case sempre repartido en uns capítulos e que tes que... digamos acompañar cunhas ilustracións, entón eu como sempre me poño na situación que quero facer o que me peta y como me dá a gana e neso dende sempre. Non me preguntedes por que, pero dende sempre non escoitei nin ao escritor nin ao editor ou a editora, eu fun un pouco por libre, nunca ninguén me dixo nada e todo o mundo aceptou o que fixen, iso tamén teño que dicilo e de moi bo agrado.

            Entón, o que fago é intentar, dentro do posible e cada vez máis, saírme por completo da historia que estou lendo. Teño que confesar que a maioría delas abúrrenme un montón entón intento contar algo novo, darlle como esa outra visión para facer un libro novo; pois é un traballo moito máis metódico con algún ilustrado que creo eu, entón vou dividindo as secuencias, volvo como a escribir a historia, leo todo o libro, leo o libro moitísimas veces para interiorizalo. Unha vez que o teño interiorizado, escribo o meu libro, pero as veces literal; póñome a escribir a historia, non fai falta escribir unha novela, pero si as frases que me dan a pista do que eu quero contar, do que eu me quedei en cada capítulo dese libro. Entón esquézome do libro, apártoo e quédome con esa historia que eu escribín e o que eu quero contar. Empezo a idear os personaxes, a facer bocetos (cada vez fago menos bocetos, pero tes que facer uns bocetos), tes que saber os personaxes; quenes son, como son, como pensan, como actúan, relacionalos e, ao final, empezas a debuxar e fas o libro. Eso en canto ao proxecto de editorial, entre encargo e encargo, e cada vez pasa máis tempo, existe un baleiro de produción creativa e demais, pois produzo eu os meus proxectos.

Quen me chama a facelo? Pois chámanme situacións, chámame o que falamos antes: autocoñecerme, recoñecerme. Ao mellor pasas por unha tempada mala, como foi a que antecedeu a O Meu Baleiro, no que ao mellor (que non foi así), pero ao mellor pois botas un mes pensando na morte, que che vai pegar un infarto ou morre alguén da túa familia ou algún amigo o está pasando mal. Hai algo porque o contexto modifica o xeito que temos cada un de nós de vivir. Entón vai quedando aí, non te das conta, pero está no teu interior e entón empezas a facer debuxos para pasar o rato e, sen darte de conta, aparece un debuxo; aparece porque empezas a debuxar, a pasar o rato. Porque a min, en vez de como vos pasades o rato, dándolle patadas a unha pelota, eu póñome a debuxar. Entón dis: Pois este debuxo… por que me saíu este debuxo, non? E eu teño un defecto moi grande, que eu o vexo como defecto e haberá quen o vexa como unha virtude, pero non son quen de facer un debuxo sen que nese debuxo haxa unha historia detrás. Enseguida fago un debuxo e xa estou mentalmente escribindo algo para ese debuxo, e entón xorde unha historia; un debuxo lévache a dicir: “Pois mira, este personaxe estame falando desta historia”, entón empezas a traballar nela e a deixala un pouco ceibe, e ela vai saíndo.

— Lembras con especial agarimo algún momento do proceso de creación dalgún álbum?

— Si, todos teñen algo bo… todos teñen algo malo… Lembro con especial agarimo o proceso calquera dos libros e dos proxectos que estou a facer ultimamente con Tamara Andrés. 

Tamara Andrés é unha poeta e unha activista da poesía de Poio, na zona de Pontevedra, ca que teño moi boa relación e entre os dous desenvolvemos un proxecto artístico que se chama Cartas ás doce. Cada unha das cousas que facemos é liberadora, porque Cartas ás doce creámola para atopar acubillo nun pouco do gremio, do propio gremio. Porque o gremio, as veces, é moi duro, moi áspero, moi agrio, moi agresivo e nos, como os dicía antes, tanto a ela como a min, vivimos e necesitamos vernos como creadores para sentirnos a gusto con nós mesmos. Se o gremio non habilita ese espazo onde un existe, témolo que intentar, entón inventamos ese proxecto artístico que nos permite estar en contacto e estar continuamente facendo ou ideando proxectos. De aí saíu un libro, que creo que non  hai igual en toda a historia da literatura neste pais, que é Distancias. Unha ilustración un tanto abstracta pero que lle dá todo o sentido do mundo a un texto moi poético e moi profundo, é un libro que ademais cambia por completo o formato de lectura, porque telo que ler en vertical, algo moi novidoso. Ese libro foi marabilloso, todo o proceso de principio a fin.

Tamén gardo con moito agarimo a relación con Antonio García Teijeiro e Elena Pérez, que era a editora, bueno, a coordinadora da colección que levou a cabo parte de Paseniño, Paseniño de Xerais. Lembro estar traballando ata as tantas e tanto Antonio como Elena, lembro unha noite que iban a cear e decíanme: “Vanche pitar os oídos, vanche pitar os oídos, porque vamos a estar falando do marabilloso que están saíndo as ilustracións”. 

A primeira e, por agora, última vez que me chamaron para estar no Zig Zag con esta muller… Agora non me sae o nome… Como se chama… Presentadora do Zig Zag… Bueno agora non me sae, foi marabilloso. Pódovos asegurar que o outro día pensaba que fixo cinco anos agora, en febreiro fará seis anos da primeira colaboración cunha editorial para facer un libro e eu creo que cada ano teño unha ou dúas crises artísticas. Todo ten as súas cosas bonitas e cousas malas. Hai días que te levantas e, sobre todo cada vez que empezas facer un libro novo, eu cambio. 

Hai momentos dun baleiro existencial e artístico impresionante

Estes dous libros, por exemplo (sinalando os dous libros que ten na mesa), bueno, son distintos fisicamente pero a práctica… Bueno, pois ten algo que, pois que recorda uns aos outros, non? A fisionomía un pouco. Estes son parecidos, pero se inclúes o primeiro libro que fixen a isto, hai un abismo de diferenza, non? Entón, cada vez que comezo un libro, comezo de cero. Intento atoparme e iso é frustrante a máis non poder, porque de repente chegas a crer que non sabes facer un canuto e dis: É iso; pero e eu como podo estar chamándome ilustrador, sabes? Dis: Pero eu como podo estar dicindo que eu son debuxante? Estou mentindo a todo o mundo e ao que máis me minto é a min. E así é, o tiña pasado moi mal, hai momentos dun baleiro existencial e artístico impresionante. Que pasa? Que é normal, porque eu saio fóra da miña zona de confort con cada proxecto e con cada libro e me expoño continuamente a pasalo mal, pero supérase a base de debuxar e cada vez máis contento. É un xeito de ser, si. Outros diranche que son un parvo, a xente xa dice que o coñece no mundo enteiro. Vale, pero bueno…. Estou moi contento co que fago, podo decir, si, si.

— Pois a seguinte está centrada no libro O Meu Baleiro e que sentes ao traballar con ilustracións de libros que tratan temas tan delicados, tal vez cos nenos; bueno, hoxe en día coa sociedade en xeral. Se pensas que os nenos perciben a mensaxe que pretendes transmitir.

— Se os nenos perciben a mensaxe que queres transmitir… Bueno, non o sei. Non sei se perciben a mensaxe que eu quero transmitir… Eu non quero transmitir, en principio non quero transmitir ningunha mensaxe. Eu quero que… En O Meu Baleiro necesitaba falar disto; desa dor, desa pena... Necesitábao. Fíxeno, e fíxeno da mellor maneira que eu entendía que podía facelo. Ademais, aplicando digamos que uns recursos inxeniosos; inxeniosos refírome a que non conto toda a historia, senón que deixo aí a historia,  digamos en suspense para que o lector sexa quen escriba esa historia ao final do libro. Aparecen uns artefactos gráficos e textuais, pero refírome a eso en canto a enxinoso. Non quería falar da morte, ou sexa, non quero que os rapaces acaben dicindo: Pois a morte non é dolorosa, nin que digan: Eu para superar a morte teño que imaxinarme, non sei, un cisne marabilloso. Porque non o van facer, non o reflexan así.

 Eu creo que están agardando que os cativos, a que nesa lectura é un pouco pretencioso, un pouco ignorante, porque eles non van facer esa reflexión; eles teñen un libro nas mans e len, e pasan o rato e o que me gustaría, a min o que realmente me gustaría, porque eu o fago coas miñas nenas, é lelo na cama porque é o momento que temos para ler e lémolo e botamos unhas risas e participamos unidos nesa aventura. Que se fala da morte? Bueno, pois podíase falar doutra cosa. Que pasa? Que os cativos tampouco son parvos, entón están vendo cousas que, probablemente no momento que están lendo, non están reflexionando sobre o que están lendo; pero cando pasa na súa realidade, pasa algo. Botan man da súa experiencia e o cativo de sete anos non ten experiencia vital para xestionar a morte, pero si que ten a experiencia que imaxinou. Ou sexa, ten a experiencia que viviu nos libros que leu, nos contos que lles contaba o avó ou a avoa, ou os pais; nos xogos, porque durante a infancia os xogos é a experiencia que o cativo recompila para medrar como persoa. E entonces, si chega a vivir esa realidade no seu entorno, tendo esa experiencia, digamos agasallada nun libro, bueno, a min gústame pensar que non se vai a enfrontar a esa sensación dende a nada, que vai estar como un pouquiño máis arropado ou máis vestido, por así decilo. Aquí me quedo.

— Cres que os colexios fomentan suficientemente a lectura?

— Non o sei. Non sei como fan os colexios, eh…. Non o sei… Eh… Eu creo, eu podo analizar dende que eu era mozo e ía ao colexio, que nós liamos os libros; pois os clásicos da literatura galega e castelá. Hoxe en día eu vexo as miñas nenas y len moitos libros e fanse xogos. Eu penso que, a ver… Eu… Ogallá todos os colexios fixeran como fan as miñas fillas, e non estou pondo de modelo ao colexio, que creo que non gano nada e non vou falar do colexio. Supoño que si, as cousas mudaron moitísimo e creo ademais están botando man de formatos distintos, máis novedosos. Quero pensar que si, que están incentivando a lectura.

— E sabes dalgunha estratexia que poidas dicir para enganchar aos nenos… Así para a lectura?

— Non. Eu podo... A ver, podo falarche da imaxinación. Eu non son profe de infantil, nin de primaria sequera. Tampouco son profe de literatura, nin sequera son profe de debuxo; pero eu penso en que habería, que supoño que é o que se está a facer, que a literatura se ofreza como o que acabamos de falar; como un recurso para vestirnos e non como unha obrigatoriedade para cumprir cun contido. Entón, despois, coma ti o apliques poden ser xogos ou poden ser como algo para xustificar, reflexionar en grupo… Eu creo que ten que ser divertida, porque se non é divertida abúrreme ata a min. E xa está.

— Outra pregunta sería: Algunha vez un colexio rexeitou unha obra túa por tratar un tema tabú ou pouco axeitado para os nenos de Primaria? De ser así, como reaccionaches?

— Pois… Non o sei. Non me chegou esa información e non creo que me chegue nunca. Digo eu, non sei; se alguén ma rexeita non creo que me vaia chamar e diga: Mira, que este libro non o vou ler en clase e tal. Non o sei, pero se rexeitaran un libro meu por… Por exemplo O Meu Baleiro, que é así… Porque fala un pouco desas sensacións de perda e tal, bueno, pois… Botaríame a rir, porque me parecería que no século XXI facer isto, pois é de ignorantes, sinceramente. Ou sexa que… Mira, ata me enchería de orgullo; vale, pois perfecto, pois vou seguir por aí, pois agora tiro.

— Nalgún momento pensaches que pais, nais, mestres e mestras non mercarían ou recomendarían algún dos teus libros pola súa temática?

 — Pola miña… Mira, esa é unha cuestión que está presente no día a día de calquera ilustrador ou ilustradora. Pero non, xa non pola temática, senón pola plástica. Eu creo que hai moitas nais e pais, quero pensar que docentes non, pero nais e pais… Son moi dados a… Pois mira; unha artista, ilustradora, escritora e música que contactou comigo unha vez para facer un libro, para que eu lle ilustrara o seu texto. E eu empecei a traballar nel e sempre fago partícipes aos escritores ou escritoras, colaboradores e aos compañeiros de viaxe, porque entendo que ten que ser así. E entón comecei a mandarlle os bocetos que facía e lembro que me mandou un día unha mensaxe dicíndome: “Mira, Marcos, estes debuxos… Que che parece se os fas máis amables, máis cercanos ós personaxes, non?” Eu creo que hai unha tendencia a buscar esas personaxes e eses debuxos amables, caras redondiñas, sorrintes, de moitas cores vivas e alegres todos. Todo moi “happy flower”. E todo así: “Ai que cariñoso, que dan ganas de coller a esa neniña aí e darlle unha aperta infinita”. E despois, poste a ler o texto e dis ti: Bueno, pois apaga e vámonos. 

En canto a plástica... Si; en canto aos contidos, eu creo que hai ao mellor amigos que dirían: Pois non, os libros de Marcos ao mellor non son para cativos.  Pois porque a plástica é unha plástica un pouco... Ao mellor forte, un tanto abstracta. Unha escritora, outra de aquí de Galicia que vende moito e tamén é moi afamada, bueno, unha vez traballando sobre un proxecto, un canciño, eu dibuxáballe o pelo crecho así moi alborotado, o can é de cor rosa. Cando viu aquilo díxome: “Pero Marcos, os nenos non van empatizar cun can de cor rosa”, e eu: “Porque ti o digas, e logo non empatizan con Peppa Pig? Pero a ver, e nós non empatizamos con Mickey Mouse no seu momento? Non empatizamos con Mazinger Z?”. Bueno vós non coñecedes a Mazinger Z, supoño. Cun robot daquelas dos anos 80, como vas a empatizar con Mazinger Z? Esas cousas… Falta moitísima, moitísima, moitísima formación visual. Somos auténticos analfabetos no eido da gráfica. 

— Nalgunha ocasión á hora de escoller o tema dalgún dos teus libros te atopaches cun dilema de ter que decidir entre o que ti querías escribir e o que a editorial ou a sociedade esixía para que o libro se comercializase?

— Non, nunca. Sempre fun un pouco desobediente. Nunca se me dixo que tiña que debuxar; salvo este caso desta escritora que me dixo que quería personaxes moi amables e ao cal lle dixen: “Bueno, pues hasta aquí”, e non seguimos traballando. Salvo ese caso puntual, editores e editoras sempre foron moi amables co meu traballo, sempre o valoraron con moito agarimo e moi profesionalmente; aceptaron sempre todo o que eu fixen e iso que eu recoñezo que son una persoa moi difícil de tratar porque, por exemplo, vouvos contar un caso que foi con Calandraca…

A pandemia fomentou o paripé

Os días lebre, un poemario. Lembro que empecei o libro e remateino; remateino non, faltábanme dúas ilustracións para rematalo. Era un poemario de vinte ilustracións aproximadamente. Eu sei que, non sei se polo medio pasou algo, non lembro exactamente do que, non sei se eu tiven un catarro, unha morte na familia... Sei que pasou algo e que deixei parado o libro aquel por aquelas dúas ilustracións; e ao voltar, abrín aquelo que eu tiña feito e decidín que non valía, que non valía nin para ver. Chamei á editorial e dixen: “Mira Silvia”, Silvia Pérez Caltón, de Calandraca; “Silvia, vou cambiar todo, teño tempo? Vou cambialo todo. Bueno pero non te preocupes que teño todo debuxado mentalmente, téñoo todo planificado esto son nada, 15 días, 10 días remato todo e tal”. E fíxeno así, e O meu Baleiro tíñao feito, completamente; o que pasa é que polo medio meteuse, bueno... Meteuse non, as editoriais teñen plans editoriais, é dicir, que teñen por fases digamos ou por plazos pensados que libros sacan para adicarlles todos os seus mimos e intencións para movelo a nivel comercial e demais. Entón Laura e máis eu xa tiñamos asinado o contrato para facer este libro. Entón empecei a facelo, remateino e díxenllo: “Mira, aí vai o libro, este libro está terminado”. E dime: “Bueno, vamos a agardar porque teño que metelo en tal…”, faltaba aí tempo; tres ou catro meses máis aínda, seis meses para metelo en imprenta, digamos, no plan editorial. E entón pasou o tempo, quedou aí nos arquivos do ordenador e, de repente, un día dime: “Mira, que vamos a metelo”, e eu dixen que vale, pero que agardara porque acababa de velo despois de seis meses e tal, e queríao cambiar, íbao cambiar por completo. Ou sexa, que sempre me trataron moi ben; sempre me trataron moi ben, incluso facendo o que eu quixen, cando quixen.

— Bueno esta é a penúltima; en canto á situación actual, crees que agora é máis doado ou máis difícil ser ilustrador durante a pandemia, e cres que a corentena fomentou a lectura nos nenos e nenas?

— Non; a pandemia fomentou o paripé. A pandemia fomentou que a cultura estivese en boca, nos ollos, nos oídos, nas mans de todo o mundo a un prezo cero, e entón foi valorada. Foi valorada porque recoñecemos a necesidade de achegarnos á cultura, sexa cal sexa o eido cultural. Unha vez rematada a pandemia volvemos ás mesmas, ninguén consume. Entón non valeu absolutamente de nada, non nos valeu de nada. Os nenos que consumiron concertos de Magin Blanco, de Uxía, de non sei que… Libros, Leandro Lamas facendo debuxos en directo para os cativos e tal… Esquecéronse de repente, volvemos outra vez á normalidade, ou intentando recuperar aquela normalidade, claro. Pero é que naquela normalidade a xente non lía, nin mercaba libros, nin consumía, e seguimos igual. Para min non valeu de nada.

E se é máis doado ou menos doado ser  ilustrador… Ser ilustrador nunca foi doado. Non se pode vivir dunha profesión que, bueno... Hai xente que se ten a teima de chamarlle profesión e outros non lle chaman nada, pero non se pode tratar de vivir de algo que non ten suficiente volume de negocio como para repartir entre todos os que quixeran vivir del. Non sei se me estou explicando; somos moitísimos ilustradores para un negocio, para un mercado que está en quebra. Entón as editoriales xa sacan libros por riba das súas posibilidades, posiblemente, incluso dos lectores. Entón, como vamos a vivir se se gañan dous pesos por un libro que che leva un mes ou dous meses en facer? Para vivir disto teriamos que estar facendo cada ilustrador unha media de dez libros ao ano, dez libros ao ano. 

Eu levo pouco tempo, levo cinco anos, seis anos vai facer, e teño doce libros. Si, pero hai que botar contas; hai que pagar. Nós tamén comemos. Como din por aí: Nós tamén temos a sana costume de comer tres veces ao día.

— E xa para rematar, de cara ao futuro, gustaríache seguir ilustrando libros infantís ou existiría a posibilidade de que cambies de ámbito na literatura ou no ámbito laboral?

— De ámbito laboral? De ámbito laboral xa cambiei fai tempo; abandonei a idea de poder vivir da ilustración. Eu se vivo, vivo da docencia; eu son profesor profesor, bueno, son profesor… Vivo da docencia. Eu son moitas cousas: son fillo, son pai, son irmán… Pero vivo do salario que me dá a docencia; de ilustrador non. Xa abandonei esa ilusión de poder vivir do que me chama, do que me emociona, do que me atrae. Non digo que a docencia non me atraia, non me chame e non me emocione, pero digo que tamén. Pero se eu tivese un futuro digno como ilustrador, apostaría pola ilustración antes que por outra cousa. Porque si podes vivir daquelo que che fai afondar na sensación de que existes… Que máis queres?

Cristina Carnero Berjano

Lucía Fernández Ferrer

Eva Jiménez Díaz

Antía Rubín Molinos