Sés, defensora do galego

  

 

Sés converteuse nos últimos anos nunha das artistas máis relevante do noso país, quizas pola forte crítica que leva a cabo nas súas letras contra o sistema, en defensa da nosa lingua, dos dereitos das mulleres e de comunidades minoritarias como a LGTBI+, entre outras. 

María Xosé Silvar, coñecida popularmente como Sés, é unha cantautora galega, nada na Coruña o 12 de novembro de 1982, que está a ter moita repercusión na escea musical actual do noso país. É mestra e licenciada en filoloxía galega e antropoloxía social e está formada en música e baile tradicional. Dende a súa irrupción na música en 2011, leva publicados 7 discos, dous deles destacados por atoparse entre os máis vendidos a nivel nacional: “Opoñerse a extinción” e “Liberar as Arterias”. 

A elección deste persoeiro da cultura xorde ao tratarse dunha cantautora galega que se interesa pola situación do galego, e, sabendo que é mestra e filóloga, gustaríanos coñecer qué opina ela sobre a situación actual do galego na escola. Tamén queremos aproveitar a oportunidade para conversar con ela sobre outros aspectos obxectivo de denuncia nas súas cancións. Esta entrevista está dirixida a todos os nosos compañeiros de grado e para todas aquelas persoas que son seguidoras de Sés. 

Nas seguintes cuestións buscamos achegarnos un pouco máis á súa visión da situación do galego tanto na música coma no ensino ademais de saber un chisquiño máis sobre a súa propia traxectoria. 

Es desas persoas que dende pequenas buscaban calquera obxecto que lle sirva de micrófono e soltábaste a cantar? Ou esta paixón pola música é algo que xurdiu posteriormente?

“A paixón pola música comezou desde moi pequena porque veño dunha familia tremendamente musical, non como creadores pero sí como consumidores, que ao final, eu penso que incluso en moitos dos casos sinten máis paixón pola música que os propios facedores. Entón meu pai e meu avó que eran grandes consumidores musicais pois inculcáronme iso, tamén miña nai. A todos lles gusta moito a música, diferentes tipos da música entón eu herdeinos todos. Despois o rollo de cantar con cepillo do baño supoño que o farán case todos os nenos e as nenas (risas), pero tampouco nunca con vontade de adicarme á música. Eu nunca tiven vontade de dedicarme á música, si que como cantareira me gustaba cando íbamos actuar ou incluso a posibilidade, pois, de como cantareira con outras compañeiras sacar un disco ou algo así, iso si, cando tiña a vosa idade ao mellor pero non como para dicer hostia vai ser o meu traballo. Eu estudei outra cousa, non porque me faltase paixón, paixón sobrabame, sempre foi o que máis me gustou pero, se cadra, tampouco eu pensaba que eu tiña ningún interese. Bueno, non sei, hai xente que si, pero nunca pensei que a ninguén lle puidese interesar escoitarme cantar soa ou escoitar as miñas cancións. Foi unha cousa máis conxuntural que premeditada. Hai unha frase que di que as grandes decisións te toman elas a ti en vez de ti a elas e neste caso foi así.”

 

Como afectou a pandemia á acollida do novo disco publicado este mesmo ano?

“Bueno como todo, como a todo o mundo. Digamos que o anulou, ou sexa, agora mesmo hai cousas máis importantes no mundo que os discos ou os libros que se poidan sarcar. Se os discos e os libros que se poden sacar son libros que valen a pena, ou películas, pois supoño que aí quedarán para que a xente as escoite; sobre todo as que son xente que xa te escoita, non? Pero claro, como a todo o mundo, moi mal. Pero bueno, non me parece o máis grave nada disto.”

 

Xa tes en mente a creación dun novo disco? Axudouche o confinamento a escribir ou pola contra supuxo un alto na tarefa de composición? 

“Eu tampouco son unha persoa que sexa nada metódica, en xeral, facendo nada (risas) e escribir tampouco e móvome moito por impulsos á hora de escribir. De repente pois é porque xusto pois nese momento pois teño algo que dicir, porque pasou algo ou porque soñei algo ou mil cousas. Entón o que si que me sucedeu nesta pandemia, creo que como a todo o mundo,  foi a vivencia de unha vivencia excepcional, global, drástica, transcendental que, obviamente, claro que esixe un traballo de intelectualización, das emocións e todas esas cousas que nese momentos pois de maior soidade en que te atopas máis contigo mesmo, pero iso sucédelle a todo ser humano, sucedeunos a todas as habitantes do planeta, entón… Creo que probablemente ainda non… É como un cambio e as consecuencias dese cambio hai que esperar un tempo para velas. Ao mellor si, ao mellor despois o seguinte disco tal vez si que ten un pouco desto pero a priori diriache que a miña produción musical é bastante independente de… osea, non hai algo que de repente a marque totalmente, creo. Porque ademais, a maioría dos meus discos son cancións recopiladas de varias etapas vitais, non son todas escritas no mesmo tempo nin nada, pois tampouco son unha persoa que se sente a facer cancións e na cuarentena pasou igual. Para min, a nivel persoal, non foi un mal momento, pois suelo estar máis soa que na cuarentena (risas) entón, bueno, pois tamén foi un momento de compartir, de conversar, de estudar máis, se cadra, e é algo que disfruto moito, non sei, non sei se respostei á vosa pregunta (risas). Pero non vou falar da cuarentena en ningunha canción, en todo caso poderiame servir para falar de cousas que xa falo sempre que é a falta de empatía, a falta de solidariedade e a crispación coa persoa que tes ao carón en vez de coas persoas que están arriba na pirámide que son as verdadeiras causantes de todas as situacións que nos levan ao extremo á base social… e isto basicamente véñoo falando dende hai sete discos e nun máis non creo que sexa motivado pola pandemia (risas), viuse o que xa nos ensinara a historia previamente.”

 

Tes declarado que hai “pouca” música galega. Que falla? O público? As infraestruturas? O talento? Que grupos galegos tes como referencia ou cales cres que merece a pena coñecer?

“Non, non falta talento. O talento está igual por todo o mundo. Home, nun país como Brasil pode haber máis talentos en absoluto que nun país como Galiza porque un país como Brasil é un continente (risas), entón é comparar centos de millóns de persoas con tres millóns, pero non, non é falta de talento. O que sucede en Galiza, a min non me gusta falar nunca de Galiza ou o estado español, non me gustan os localismos. Creo que o que está pasando, a nivel universal, é que… Isto resúmese moi ben no éxito dun programa como é o caso de Operación Triunfo. Operación Triunfo non se chama Operación Música, nin Operación Arte, nin Operación Creatividade, nin Operación Verdade, nin Operación Autenticidade, chámase Operación Triunfo, e o concepto de triunfo moi claro, moi delimitado que é o concepto económico. Non é un concepto emocional, non é un concepto artístico, non é un concepto inmaterial. É un concepto material e un concepto material intimamente ligado a un sistema político-económico, que neste caso é o neoliberalismo, é dicir,  que é sinónimo de éxito? A rendibilidade económica, o diñeiro, canto é capaz de xerar unha persoa. Non en aplausos, non en admiración, en diñeiro. Que queren os rapaces, hoxe por hoxe, e as rapazas? E non o digo como unha crítica ás xeracións actuais das que me considero grande defensora, senón polo exemplo que se está… vese moito cando lle preguntan aos nenos de cinco anos nas entrevistas: que queres ser? E antes, a xente da miña xeración non tiñan esas referencias, entón dicía este guitarrista ou quero ser música, ou quero ser autora... agora din quero ser influencer, quero ser colaboradora… e eu alucino, por que? Porque son os referentes de prestixio. Os referentes de prestixio na música tamén mudaron e a música mudou moitísimo e o fenómeno da globalización é un fenómeno sin precedentes na historia da humanidade, non podemos dicir “é que sempre sucedeu”, non. Non sempre a través dunha pantalla sucedeu esto que está sucedendo agora, e eu estou falando con vós que estades en Ourense, pero podíades estar perfectamente en Australia, podíades estar en Bariloche ou podíades estar no Polo Norte e podíamos estar falando exactamente igual, isto é algo sen precedentes, cunha transcendencia a nivel sociolóxico e a nivel antropolóxico brutal. A nivel artístico, home claro, a arte non a fan os cans, fana as persoas, polo tanto toda transcendencia antropolóxica ten unha transcendencia artística e dentro de todas as creacións humanas. Entón, que sucede agora ou o que eu penso que sucede agora? Que a xente, moita xente, non fai cancións para facer cancións, fai cancións para conseguir unha outra cousa, é dicir, hai xente que ten a música como medio e xente que ten a música como fin. Eu teño a música como fin. Ti non me podes comparar a Bach con non sei, bueno, non quero dicir nomes, pois con determinadas persoas. Non podes comparar Un perro andaluz de Buñuel con Rambo, entón hai un groso na produción cultural que é enterteiment e que busca a rendibilidade económica a un menor prazo posible porque tamén estamos na cultura do efímero, do xa, do ti podes ser hoxe anónima e mañá ser mundialmente coñecida e esto é factible. Esto hai 50 anos non era factible, era imposible, ainda que tiveses todos os medios de comunicación comprados, non poderías chegar a atodas as casas do planeta, porque só nos grandes núcleos urbanos había determinada tecnoloxía desenvolvida. Hoxe por hoxe, isto, esta mierda así (fai coas mans un cadrado) a través da que estamos falando, cunha calidade impresionante, isto non existiu nunca e marca unha ruptura sen precedentes. (...) Entón, con que compite o galego? Co que compiten o resto de linguas. Non olvidemos que en Europa só hai tres países que teñen grandes códigos lingüísticos que son Portugal, Gran Bretaña e e o estado español. O alemán fálase en Alemania, o estón fálase en Estonia… é dicir, Suecia é o mundo do garage por excelencia, cantos fan garage en sueco? Fan garage en inglés. Entón, hai poucos grupos en galego? Pois mira para ser unha nación sen estado, nin tan mal. A min parécenme poucos porque por min ogallá houbese un millón, pero se vas a Polonia tampouco é que haxa alí unha estantería de la (inintelixible) Varsovia e vexas funk en polaco. Entón a autenticidade na arte é unha cuestión que funciona (initelixible). Non podemos ser tan catetos como para dicir: o galego, o galego… Pero o galego que culpa ten? Xa suficiente ten co que ten para que le anden botando merda enriba. Aquí tamén hai moitos grupos que se non cantaran en galego non comían un peso, ao mellor eu a primeira, sabes. Entón, non creo que haxa falta de talento nin nada. Hai unha cuestión global de cal é a finalidade que ten unha persoa cando saca música? Dar o petardazo. Pero non é unha cuestión galega. E despois grupos que me gusten en galego, que estean en activo, que non sexan antigos pois gústame moito Boyanka Kostova, Ortiga, basicamente porque consiguen algo básico que é que eu mo creo, que eu o escoite e mo crea e porque non vexo oportunismo, por exemplo Ortiga canta en galego coma en español con total naturalidade e a súa opción está moi ben, prefiro iso a que imposte unha falsa defensa que vai ser rendible economicamente pero que non vai ser real. Entón gústame, admiro moitisimo a capacidade de Boyanka Kostova de facer videoclips, a vosa xeración ten un dominio do audiovisual espectacular, pero do conceptual. Claro, despois gústame a música tradicional porque eu son pandereteira, pero así do novo novo que é o que interesa… Porque ao final se che digo a Xabier Díaz pois mira ti… Ezetaerre tamén me gusta. Despois escoito moito Os diplomáticos de Montealto, que segue sendo unha cousa moi auténtica, igual que Boyanka, sen pretensións, sen pedir permisos nin desculpas… E con un pouso de dignidade e de orgullo superior a moitos señores e señoras que levantan o puño falsamente.”

 

Vimos recentemente a entrevista publicada por Nós, na que dis que nos teus concertos queda quen ten que quedar e marcha quen ten que irse… outros cantautores cantan sobre amor, a pena… e ti, pola contra fas unha crítica constante a feitos da vida que che desgustan, cres que isto te distingue do resto de compañeiros de profesión? Xoga isto ao teu favor ou na túa contra?

“Iso tes que dicirmo ti (risas). Esa é unha frase de Atahualpa Yupanqui que me gusta moito. Esta liberdade, ao final, de valentía, e que é unha valentía, e esto non abonda. Eu non me vexo así. Ese rollo de que ti cantas e denuncias pois hostia, eu teño mazo de temas de amor, de desamor, case che digo que son os maioritarios e se non son os maioritarios… eu creo que ao que a xente chama denuncia eu véxoas reflexións metafísicas. É dicir, cando eu falo de por exemplo, neste último disco, Trampa de odio ou de Liberar as arterias, que é unha letra de Luz, nin sequera é miña, ainda que eu a canto con toda a miña honra porque me parecen impresionantes eses conceptos. Non son denuncias, eu creo que na actualidade vense moito, neste caso, virtudes miñas como defectos alleos. Eu non creo que eu faga nada adrede, creo que quen fai, ás veces, son os demais. (risas) Porque obviamente cando ti fas determinadas cousas, pois ti molestas, sabes que molestas, eso está claro. Entón vas atopar vetos, vas atopar dificultades, vas atopar xente que non molesta. Non é que eu elixa falar, son outros quen elixen calar. Ou que pasa, que non o ven? Que pasa que eu son super lista? Eu digo sempre unha cousa, cando eu nos concertos digo certas cousas, a xente non se sorprende, a xente fai así (asinte coa cabeza). Eu vexo que a xente ve de volta o que eu digo, simplemente eu estouno decindo nun aparato que amplifica a miña voz e que o escoitan 2000 ou 3000 persoas ou 5000, pero eu non digo nada complicado. É máis, sempre intento dicilo moi claramente para que se me entenda. Pero eu non denuncio, osea, falo do que me preocupa sinceramente. Se eu non teño en conta determinadas cousas que están pasando no mundo, o que te tes que cuestionar non é o teu talento é a túa calidade humana. Entón xoga ao meu favor e na miña contra dependeo de como se mire. Obviamente económicamente xoga na miña contra, pero non é un aspecto ao que eu lle rinda tributo porque eu si prefiro adicarme a outra cousa que vender unha mentira pero bueno… Mira, todo ten un prezo, é dicir, eu teño máis liberdade que os que non molestan, eu son máis libre que os que non molestan, tamén poder ser que mañá me metan en Teixeiro e chao pescao. Pero os que non molestan teñen outras cousas que eu non teño. Todo o mundo paga o seu prezo e es ti quen ten que escoller pero non eu por ser cantora. É dicir, ti no teu día a día, ti como muller de 20 anos, ti no teu puto día a día escolles caer ben ou caer mal, calar falando, ou rindo a determinados comentarios. En cada momento ti escolles quen queres ser e escolles se queres ser sumisa e polo tanto acceder a certo grao de aceptación social, ou se non queres ser sumisa e non te queres deixar humillar, polo que vas pagar un prezo, neste caso o prezo é socioeconómico pero eu asúmoo con gusto. Porque o que hai que facer é asumir as responsabilidades das nosas decisións.”

 

Actualmente a pesar da liberdade de expresión, seguimos a observar que as persoas cumpren condena por certas críticas, por exemplo ao sistema. Sabemos que “Milonga de aquí” é unha rebelión a favor dos presos políticos… Cres que en pleno século XXI se poden seguir permitindo actitudes de represión coma esta?

“Non, obviamente non. Creo que houbo un retroceso na lexislación. Non, Milonga de aquí é un canto de humildade que eu lle dedico sempre aos presos políticos porque creo que unha persoa desde a humildade e desde a intelixencia nunca podería defender a criminalización das ideas. Non é que fale directamente de nada diso. Pero creo que o que a min me leva a considerar unha aberración defender esa represión, osea, defender esa represión é precisamente pois eso, a lucidez e a humildade, é dicir, que ninguén é máis que ninguén, que ninguén pode dicirlle a unha persoa “ti non podes pensar isto” ou “non podes dicir isto” e se non podes dicirlle a unha persoa que non pode dicir, pois… o que din os tarados neonazis por ahí, que se permite. Eso permítese e non pasa nada. O que non pode é estar un señor por poñer unha urna, levar 4 anos en prisión, ou un señor exiliado por cantar. Pódeche gustar ou non gustar pero se ti me pides que che faga unha lista do que non me gusta que se cante, e que non sei, venme a menopausia e ainda non rematei. Sabes o que che quero decir? Eu vivo aguantando discursos que detesto, patriarcais… na música… e non pasa nada. Entón, que estamos permitindo? Bueno (risas) estamos permitindo que nos poidan… bueno xa está, xa nos poden encarcelar por un tuit. Entón, quen pode ver esto bo? E que ata os gilipollas non sei se se dan conta de que o poder pode cambiar (inintelixible). Eu escoitei a un grupo mexicano que dicía “si le das más poder al poder, más duro te van a vender mujer”. O poder teno que ter o pobo e os políticos, a clase política, ser representantes e servidores de todos os demais e non ao revés e menos represores.”

 

A día de hoxe, estamos a ver como os nosos compañeiros e compañeiras se ven, en moitos casos, na obriga de buscar oportunidades laborais fóra do noso país. Isto reflíctese en “Brazos para a seitura” que é unha metáfora do que acontece agora mesmo e poderíamos dicir que o noso futuro como cultura e identidade propia depende de que as nosas xeracións poidan ter man destas. Como cres que evolucionará esta situación e cal pode ser o noso papel como docentes nesta loita?

“Pois básico e único porque Galiza está emigrando, leva moito tempo, empezou a emigrar a finais do século XIX e ainda non parou. Brazos para a seitura escribiuno Fuxan os Ventos nos anos 70 cando na terceira oleada migratoria que se levou a cabo, principalmente tendo como países de destino pois Suíza, Inglaterra, Alemania… Europa, que se migrou máis na segunda metade do século XX cara Europa e non cara Latinoamérica que foi máis na primeira metade, as primeiras ondas migratorias. Decía Castelao que o galego non protesta, emigra. E esto é unha cuestión educacional, puramente educacional. Pero todo é unha cuestión educacional. Eu non creo en absoluto que en ningún caso, na punición como prevención, porque axiomaticamente a punición é a posteriori. Nada a posteriori pode erradicar nada, porque a erradicación ha de ser a priori, pódese previr e, polo tanto, os educadores e as educadoras son os únicos e únicas persoas que poden cambiar esta situación. Que pasa? Dentro dun sistema que pretenda cambialo. O que non podes ti é intentar remar a contracorrente no medio do océano e é o que se che está obrigando a facer. E o que non podes facer é que unha nena queira ser algo que non aparece nun contido legalmente. Entón iso require algo que é máis constructura. Fíxate que agora o modelo nin sequera é un modelo galego, un modelo español, que si que por suposto hai unha inmensa diferenza entre as escolas de Euskalerria ou as de Cataluña que aquí, pero, ainda así, é a nivel global, os referentes son globais. Quero dicir, as rapazas de 5 anos teñen os mesmos referentes que as rapazas de Boston, ou de Bos Aires, ou de Berlín. Entón, se o sistema educativo non muda a nivel global, tanto nas cuestións de xénero, como nas cuestións de raza, como nas cuestións de… os cambios a nivel global son impensables. A nivel local claro que pode haber moitísimos cambios, por exemplo darlle a volta ao proceso de extinción, podería ser; pero iso non depende dos mestres, iso depende das institucións. Os mestres podedes intentar facer o que… pero… estades moi atadas. Entón que é necesario? É necesario outro goberno, necesario que a xente vote outra cousa.”

 

Ti que comezaches no baile e na música tradicional, como ves na actualidade esta manifestación cultural? Consideras que existe transmisión ás novas xeracións?

“Si, vexo que aínda queda moito por facer, hai moito machismo dentro deste ámbito, por iso me molesta especialmente que digan que o trap é machista ou que o reggaeton é machista, por que o que hai detrás dese discruso é que o outro (os demáis estilos músicais) non o é. Todo é machista, e a música tradicional é ultramachista, ultramachista, aínda non se erradicaron certas letras que xa cheiran, aínda non se erradicaron certas prácticas que aínda que, ben é certo que se están empezando a cuestionar, aínda non están erradicadas. E se se transmite as novas xeración? Sí, e alégrame! Si, claro que me alegra porque a canteira que temos aquí de músicas e músicos tradicionais quen lle derá aos de Cataluña ou Castela. Pero hai que limpar moito moito, e iso esixe moita valentía, e moito discurso sobre todo, non catro lemas, un discurso sólido, esixe achegarse ao floclore doutra  maneira, cuestionando. Non sei se haberá o mesmo grao de transmisión que había na miña xeración, que era una montón, pero penso que segue habendo bastante. Nestas novas xeracións paréceme que si que se está dando pero que se están espallando certas cousas que están moi mal, en canto ao nivel lingüístico creo que non se acaba de limpar, defender determinados roles xa cheira, é moi machista, homófoba... eu creo que se sigan cantando determinadas canción agora mesmo parece que... non sei se está mellor, peor… non sei xa. Pero si, eu penso que está moi viva. O que penso que se debe facer agora mesmo co folclore é desligalo desa visión musicadora, desligalo desa idea de que o floclore debe facerse con traxe tradicional... o floclore é folclore, e o folclore é unha manifestación cultural do pobo, que mentres que estea vivo, ten que facelo acorde aos tempos, porque ibamos cantar en 2005 o que cantamos en 1950, folclore non é sinónimo de “performance”, é sinónimo de manifestación identitaria, polo tanto se os flamencos se unen nunha praza e cantan sevillanas, porque non o vas facer ti. Pero que non sexa sinónimo de “performance”, porque cando museízas algo estalo matando, estás dicindo que o folclore chegou ata aquí, ata 1915, e non é certo; e igual que hay músicas de gaita actuais, compostas actualmente e se consideran música tradicional galega, así ha de ser coas cancións. Hai moito purismo, e donde todos pensan igual, ningún pensa, os purismos son as mortes das culturas o que hai que ter claros determinados conceptos, e pensar que herdar unha música non significa herdar o machismo da persoa de oitenta anos que che está cantando, que á súa vez, ao mellor esa persoa nin sequera pensa así e xa o herdou pero carece da capacidade de cuestionamento que nós temos hoxe en día, porque por desgracia, nosas avoas non tiñan os nosos estudos.”

 

Cres que a música como expresión artística na escola está ben enfocada dende o punto de vista de metodoloxía e estudo ou pola contra consideras que dende o punto de vista da creatividade podía estar orientado doutro xeito?

“Creo que eu son moi ignorante na materia como para dar un xuízo. O que me lembro, no meu caso, é que (a materia de música) se trataba como una materia María, non importaba, con perdón da expresión machista, moi baseada na execución e moi pouco na creación e a creatividade. Pero bueno, que na liña das demais materias, quero decir, a educación doutras cousas tampouco é exemplo de nada, tampouco é que digas ti,  musica é outra parcial, música  ensínase de xeito cadriculado e as outras non, non. Creo que faltan cousas, na educación musical de cada territorio creo  que debería haber unha alusión ás músicas de cada territorio, tanto á música popular, como tradicional, como actual; eso si que creo que falta un pouco, polo rollo de... igual que hai literatura española e literatura galega; pois igual creo que debería haber unha atención especial ao máis proximo, basicamente para entendelo como propio. Pero tampouco teño información como para facer un xulgamento interesante, non teño demasiada idea. Dende a miña perspectiva creo que se da demasiado pouco e moi centrado na execución e nunha teoría moi estándar e cuadriculada pero moi pouca dinámica, pouco baseado no terreo.”

Sabemos que medraches nun contexto castelán falante como é o da área da Coruña, e que foi grazas á familia bergantiñá que comezaches a túa inmersión no galego, que perdura ata o día de hoxe. Como xurdiu e como foi este cambio? Cres que o feito de empregar o galego nas túas cancións ten limitado a expansión da túa música cara outros países? 

“O cambio moi motivador, tamén pola cuestión musical e folclórica. Eu cando cantaba tiña un sentimento moi forte cara o que cantaba e en certa medida era incapaz de desligalo do código. Na transmisión, a lingua tradicional ao final son castelán falantes e a min esto paréceme a hostia e lle falan a o seu alumnado en español. A idea que eles transmiten é que a música tradicional galega é igual que (inintelixible) e para min non é así neste caso. Pero ainda así eu non o vin así, eu estando nese caso tamén vía rápido as incongruencias, a maiores tamén é que eu tiña unha familia totalmente galegofalante, e ver os insultos que se proferían na cidade ás persoas galegofalantes... tería que ser moi cega como para non ver que estaban insultando á miña avoa, aos meus primos, á xente que eu quería. Foi duro dar o cambio, eu era íntegramente español falante, os colegas ao principio vacílante pero eu fun férrea e gañeime o respeto da xente, por que ao final a xente viu que non era unha decisión tomada de coña e sen ser consecuente. Ao final eu fun consecuente e fíxeno. E se o galego me pechou porta? Eu creo que me pechou, ao mellor, as mesmas portas que me pode abrir . Desde logo nun prmierio momento o galego non pecha portas, ábreas, esto con toda seguranza. En Galicia o galego non pecha portas, o galego, na música, ábreas. Hai moitos grupos galegos e se cantásemos en español non nos escoitaría ninguén, algúns deles por falta de talento. Eu créeo así, que é máis militancia, é algo que está en galego, e por iso se escoita, se estivera en español, habería mil competidores e competidoras que os pasarían. A nivel de que se cantara en español podería chegar a gañar máis diñeiro? Non o sei, poderíache decir que si, eso depende do meu talento; pero que Rammstein (grupo alemán) enche teatros cantando en alemán e nunca cantou en inglés? Si . Que Edith Piaf cantaba la “Vie en rose” en francés e segue sendo hoxe por hoxe unha canción tan escoitada como “Nothing else matters” que neste caso é dun grupo alemán que canta inglés, creo. Ao final non creo que me pechara portas ata o día de hoxe, creo que me abriu portas e… dame igual, xa que o tema das portas é un tema que me cansa moito xa que cando oio isto como argumento… e que se lle dis a un alemán que deixe de falar alemán por que é un idioma que só se fala en Alemania, é que te escupe ao jeto (Risas). Ao final todo ven de ahí, dese mesmo argumento: sí, é verdade de que só se fala en Galicia, igual que só se fala italiano en Italia e non lle dis a un italiano que deixe de falar en italiano por que así non va a nigún sitio. Non é una cuestión de funcionalidade nin de autoritarismo, é unha cuestión de coherencia. Cando che preguntan: por que sí? e pois, por que non? se mañá me da a puta gana de cantar en español pois farei o que me saia da puta cona, como fai todo dios, ou que pasa? que se o fago eu son terrorista?  Pois probablemente si,  porque eu son unha das poucas persoas da música galega que non abordan o español nunca. Non o fago por que á xente non lle gusta pero se chegado o punto quero facelo, vouno  facer, se me da a gana. A pregunta é: o problema é o código ou o problema é que os galegos nunca declaramos respecto cara a nosa lingua? Porque  a min que me insultes a min vale, pero que insultes ao galego non cho permito, a ninguén llo permito, porque a miña avoa por desgracia non soupera nin ler nin esribir non quere dicir que eu non saiba. Entón se o galego ten pechado portas? Diríache que mas abriu, é máis, diríache que a min abriume menos que a outras persoas que utlizan ese argumento.”

Somos conscientes de que as diferencias entre homes e mulleres aínda perduran e nós experimentámolo en propia persoa con comentarios como “ten coidado pola rúa” ou “non volvas soa para a casa”, consellos que habitualmente aos mozos non se lle dan. Nalgunha ocasión che ocorreu algo similar? Consideras que a sociedade segue a considerar as mulleres como “fadas e princesas a quen mirar”?  

“Claro,  se che consideran a ti a culpable de que te violen. Claro que si: que cojones facías nesa hora na rúa? Que hostias facias con esa mini-saia?... E que vamos, deberíamos deixar de contestar esas preguntas, o que ocorre cando contestas unha pregunta é que a lexitimas. Estupideces as mínimas. Como se: existe o machismo? Venga é como se pregunto se vós considerades se existen os cans? Estamos de coña ou que pasa? Que hai sentencias en firme absolvendo a señores, a violadores, porque a víctima levaba pantalón vaqueiros, porque son difíciles de quitar; pero que estamos de coña ou que pasa? Si, creo que estamos de coña porque as mulleres somos pouco veheementes defendendo isto, e somos pouco vehementes porque temos unha vida cotian, na que temos irmáns, mozos, amigos,.. aos que non queremos defraudar, e defendernos a nós mesmas significa defraudalos a eles, significa estar en conflito diario. Por iso é que a verdadeira dureza da loita feminista non está nos escenarios, está no día a día; está en dicirlle ao teu coelga: mira tío, que che dean polo cú, que merda estás decindo, paso de falar contigo… eso é duro, durísimo, a un amigo que tes dende os 5 anos, pero que é un machista que segue dicindo machistadas ou que maltrata á súa parella psicolóxicamente, no mellor dos casos. Eso é o jodido, e nesa testura tamén me vin, deixar de falarlle a un colega que era un puto maltratador psicolóxico, que lle dicía a súa parella cousas sobre o seu peso, chamala tonta, cousas así... no momento no que tes que decidir se son cousas súas ou tes que posicionarte... ahí está a loita, en que esas persoas sintan a criminalización da súa forma de ser e a presión se volve na sua contra, que nós deixemos de ter a presión de calar e de non vestirnos desa maneria e sexan eles quen emepecen a notar esa presión, pero para iso nós, temos que ser moito máis exixentes con nós mesmas do que estamos sendo, e con eles tamén. Porque isto de compañeiras está de puta madre pero eu non me podo permitir dicir nun medio, “a mi el racismo me la come”, porque eu son branca, esto non o podo permitir. Un señor pode perfectamente dicir que o feminismo non e cousa súa, que o feminismo é unha loita vosa, pero que a el nin lle vai nin lle vén porque el non ten a culpa de nada. Na única loita que ti te podes permitir decir iso é na nosa, e que fan nas demais? Calan. Usamos a merda do 25N do 8M… a min isto xa me cansa, isto é un día a día. Despois chega unha entrevista, como pode ser a vosa, que chega o momento de falar  así, porque me doe o tema, e ti cando falas disto así, á xente non lle gusta. A xente pode entender que cando matan a George Floyd, cando ves en directo o afogamento dese señor, e saia  o seu irmán chorando e berrando, pero na miña loita, son eu a que sono como unha histérica. Eu non son unha histérica, se me fala vostede do número de víctimas de mulleres e nenos asasinados pola violencia machista que son así como un millón de veces máis que os de ETA, pero “a usted le sigue preocupando ETA”... sin embargo se caga nos cadáveres das mulleres que matan día a día, segundo a segundo neste planeta; para que vostede me considere intelixente, eu teño que falar disto así (sorrí e fai un aceno de timidez e feminidade), pois prefiro que me considere vostede unha necia, eso non é ser intelixente, iso é complacente e cobarde, ou mala persoa e que che dea igual.

 

Citaches en recentes entrevistas autores como Luz Fandiño, e comentaches que existen moitas autoras que non se traballan nos centros, que razóns consideras que existen para que algúns autores e autoras non se traballen nas escolas?

“Pois porque non interesa estudar ás mulleres, o sistema é machista. Cantas filósofas estudastes vós, cantas coñecedes? Cantas científicas, cantas pedagogas, cantas poetas, cantas escritoras, cantas narradoras? Se vos dera un millón de pavos por decirme 20... é dificil, pero sin embargo se  vos dera un millón de euros por dicirme 20 homes, tíñavos que pagar eu en 5 minutos. Entón... por que? Se dixésemos que coñecemos escritoras e poetas de países de todo o mundo menos galegas, pois bueno, non. E inda así as coñeces tamén moi distorsionadas, como é no caso de Rosalía, con sempre ese velo de rol melancólico, non lle viña soia que non lle veña, pero despois ao nivel de actuar… Eso,  Luz, é unha persoa que non ten o carácter para entrar no mundillo académico e artístico, xa que é un mundillo moi snoob: “gústanos a marxinidade ata certo grado” pero sin embargo, se Van Gogh vivise hoxe, non lle dexarían entrar nesta festa “que é un homeless”. Luz é unha persoa do pobo, como moitos poetas do pobo, e os poetas do pobo normalmente son recoñecidos cando morren porque non andan nas altas esferas, non están nas comidas das insititucións, das universidades, dos eventos... non están ahí. Entón Luz, será recoñecida cando morra, no mellor dos casos. Pero ten moito máis talento que outras mulleres que estudastes, que tampouco é que estudásedes moitas, pero non só pasa nas mulleres, tamén pasa nos homes, pero bueno, nas mulleres máis; porque por exemplo vós, dentro da literatura galega cantas estudástedes? E se non me podedes dicir a Rosalia? Claro, ahí xa vos jodo ben. Quen estudastes actual? E máis nos vosos cursos, que os vosos contidos galegos foron a menos nos vosos plans de estudo. O meu plan de estudo, non era maior, nós si que estudábamos algunhas autoras, pero unha por sección como moitísimo, e ás veces nin sequera iso.”

Como filóloga, cal cres que é a situación actual do galego nas aulas? Que farías para darlle a volta a esta situación?

“E que é o mesmo que antes, non hai posibilidade se en cada cambio de lexislación erradícase máis o uso do galego no resto da asignaturas. Cada vez se fala menos galego, os nenos non saben falar galego… o galego é unha lingua de vellos que en trinta anos só a van falar as persoas moi maiores, coma min por exemplo, ou máis de cincuenta para arriba. Gustoume moito unha cousa que me dixo unha colega miña que é profesora de galego nun instituto e díxome unha cousa que pareceume lapidaria e que resume á perfección a situación, díxome: “mira Sés, eu son moi consciente de que son profesora de latín”, e creo que non hai moito máis que engadir. Estamos nese proceso, a xente segue herdando o auto-odio, e erradicar ese auto-odio exise a creación dunha base social e de varias xeracións que non sexan herdeiras del, e o goberno da Xunta está moi lonxe de promover isto, está moi cerca de promover o contrario, de feito. Non creo que haxa moito que facer. Que poden facer os mestres? Pois mira o que pode facer unha enfermeira, coidados paliativos, pódenche alargar un pouquiño máis a vida, pero os verdadeiros cambios para que algo deixe de ser letal non vén dunha señora que che suministre a morfina, vén de que haxa equipos de investigación que atope unha vaciña contra o cancro. Vén de moito máis arriba, o problema ten que ser resolto desde a base, desde a orixe do problema. E a orixe do problema non está nas aulas, a orixe do problema é moito máis profunda. As aulas son a consecuencia diso, entón han de mudar as políticas e o goberno, e ha de ser un goberno progalego e non galegófobo. Non hai outra resposta por moito que me gustase que a houbese. Que podemos facer? Pois o que pode facer todo o mundo, o que se pode facer para o feminismo, o que se pode facer para todas as loitas, que é intentar ser un referente do contrario, eu, no meu día a día e vós, no voso día a día. Ser coma unha célula canceríxena, é decir, as células canceríxenas son unhas células que funcionan diferente, que funcionan dun xeito anómalo e destrúen o sistema. Pero claro, se só hai dúas células o carro non palma, ten que haber un montón para que destrúa o sistema, téñense que espallar. Canto máis coherente intentas ser e máis forte intentas ser, á hora de aguantar as presión, máis compañeiras podes crear; é o máximo que podes facer, non podemos pensar de arriba para abaixo, non podemos dicir “qué tería que pasar?” non, é máis, “que podo facer eu?”. Os cambios non van vir de arriba, porque o sistema non está feito para iso, de feito é o que che digo, o sistema tende á homoxeneización, a maioría das persoas hoxe por hoxe prefiren mil veces que o seu fillo sepa falar inglés que calquera outra lingua, agás a súa. Non sei, hai unha visión moi “cosmopaleta” (Ri).”

Que consello nos darías, como futuras docentes, para seguir traballando na defensa da nosa lingua e que as novas xeracións non permitan que caia no esquecemento e pase a formar parte unicamente de letreiros de tabernas, como comentas na entrevista de Nós?

“Hai unha viñeta que me gusta moito de unha artista que se chama FlavitaBanana, na que están dúas nais cos seus respectivos fillos. Hai un neno co móbil e a súa nai está tamén co móbil; e a outra nai está lendo un libro e o seu fillo está lendo un libro. E a nai do móbil pregúntalle á do libro: “¿y usted cómo hace para que su hijo lea?”. Claro, eso resume a docencia. Se a min me preguntas por que lin, eu lin porque me criei cunha persoa que lía todo o día. Todos e todas somos docentes, no ámbito de mellorar o uso de galego nas aulas, vós xa o ides facer, igual ca o feminismo e calquera outra cousa.  Eu estudei filoloxía por unha profesora. Os profesores e profesoras marcan vidas, pero marcan vidas exactamente igual que o marca a túa nai ou o teu pai, ou teu primo ou calquera persoa que te rodee. Pero é porque, eu con 14 anos, eu quería ser como aquela muller, eu quería ser aquela muller. E eso podes facelo sen ser docente, en realidade estás sendo docente se estás sendo un exemplo para unha persoa. Entonces creo que é unha cuestión de todas as persoas. E cando a min me preguntan, “como consideras o que ti dis nos escenarios…?” É que o digo en serio totalmente. Por moito que vos vaiades ter 30 ou 60 almas diante, e que eu teña mil almas diante… que non, que non, que a loita está na rúa; que a loita difícil está na casa, que a loita dificil está na rúa, con ese colega, con ese cuñado ou con ese familiar, ou coa túa propia nai ensinándolle cousas, facéndolle entender cousas da súa propia vida e da túa propia vida tamén. Que non é a escola, o escenario, a rúa,.. é o mundo, como ti enfrontes ao mundo. E é moi difícil, e o que eu vos diría a maiores de ser exemplares, é que ser exemplar e coherente é moi complicado e moitas veces caes nunha autoexixencia destructiva e que non vos debedes castigar porque a coherencia non é absoluta, é imposible. E como muller que vos leva case 20 anos e  algo que me dixo a miña vella que é super lista e intelixente e non tivo a posibilidade de ter o que eu tiven pero si a xenerosidade de axudarme a min a telo é: nunca ides volver ter 20 tacos, nunca, que sexades idealistas? eso é maravilloso, que sexades loitadoras? eso é maravilloso, vaivos levar moito sufrimento; como dice a canción, “despertar cuesta un ojo de la cara”, canto máis vexas, cada vez veredes máis incoherencia, máis inxustiza… o que eu vos diría é, cando vos enfadedes, vos frustredes, cando vos esixades máis do debido e vos empapedes de sentimentos negativos, de rabia, de ira, de frustración, de autoexixencia destructiva, tede moito coidado, eso non é bo, e vós tamén tedes dereito a ser felices e desde a felicidade e desde a saúde mental e emocional. É dende onde sodes moito máis perigosas e moito máis efectivas. Así que está super ben que vos esixades, súper ben, e super ben que intentedes o imposible, o imposible era o voto feminino! O imposible foron moitas cousas que ao final sucederon, non? Pero non vos destruades, porque entonces ganan sempre os mesmos. Ser exemplar non pasa por castigarte máis aínda do que xa nos castigan eles, non pasa por ahí, pasa por loitar sen contemplar a deserción pero tamén coidándovos a vós mesmas e tendo moi presente que vós tedes, non o mesmo dereito a ser felices que as persoas malas e que creen na desigualdade, senón máis. Esto vos diría, de persoa a persoa.”

Sandra Alfaro Rodríguez

Miriam Blanco Fernández