Fina Casalderrey: “o galego serve para fusionar con todo”.

              

Fina Casalderrey durante a entrevista. 

Fina Casalderrey: “o galego serve para fusionar con todo”.

A autora, Fina Casalderrey, amósanos nunha entrevista como a súa obra forma parte dela; así como, a maneira en que a súa profesión como mestra e a xente do seu entorno foron esenciais para a creación das súas obras. 

Fina Casalderrey Fraga nacida en Santo André de Xeve no ano 1951, é unha das escritoras máis recoñecidas dentro da literatura infantil e xuvenil en Galicia. Con formación inicial para ser costureira, finalmente decantouse por estudar maxisterio, profesión á que lle dedicou corenta anos da súa vida, con total vocación e dedicación. A súa especialidade dentro da oposición foi na área de Matemáticas e Ciencias da Natureza; porén, diplomouse en Lingua e Literatura Galega na Escola Oficial de Idiomas. 

Comeza a súa traxectoria escribindo libros e ensaios gastronómicos; así como, obras de teatro que representaba co seu alumnado e diversas publicacións pedagóxicas, pero foi en 1991 cando comezou a publicar novelas xuvenís. Ao longo destes anos escribiu multitude de novelas, dirixidas a un público infantil e xuvenil, escritas todas elas en galego e traducidas a diferentes idiomas do territorio español e do estranxeiro. 

Cabe destacar que, Fina, foi partícipe no ano 1997 do informe da UNESCO La educación encierra un tesoro. Outro dato de gran relevancia é que, dende o ano 2013, forma parte da Real Academia Galega como membro numerario. 

Entre a multitude de premios cos que foi galardoada a escritora, ao longo da súa carreira, destacan: o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil por O misterio dos fillos de Lúa, no ano 1996, o Premio Merlín de Literatura Infantil por Dúas bágoas por Máquina, o Premio Edebé de Literatura Infantil por O estanque dos parrulos pobres ou a Medalla Castelao da Xunta de Galicia, entre outros moitos. 

Tras a intervención de Fina Casalderrey no Ciclo de Literatura “Sen tabús. Ler para pensar”, quedamos totalmente impresionadas; polo que, grazas a esta oportunidade de realizarlle unha entrevista decidimos indagar máis sobre esta autora. O que máis nos abraiou foi que fose mestra durante tantos anos, e como a súa experiencia lle axudou na creación de novelas que nós mesmas tivemos a sorte de ler e desfrutar ao longo da nosa vida, tanto en Educación Primaria como en Educación Secundaria Obrigatoria; obras que a día de hoxe seguimos a desfrutar. 

O obxectivo desta entrevista é coñecer en maior profundidade á autora, para saber os motivos que a levaron a decantarse pola docencia e pola escritura; así como, que parte das súas experiencias e da súa traxectoria como mestra está plasmada nas súas novelas. Ademais, tamén pretendíamos indagar sobre as súas influencias da literatura; así como, os seus novos proxectos, aos que estaremos especialmente atentas para coñecer con que máis nos pode sorprender. 

A continuación presentamos as preguntas que puidemos realizarlle a autora, e sobre as que centramos a nosa entrevista. 

De que maneira as túas experiencias persoais están presentes nas túas obras?

De que maneira non sei, pero están, eu creo que na de calquera autor/a e que intentan baleirarse, baleirar a súa maneira de ver o mundo cando escribe; en todos hai algo de si mesmos. De feito, din que xuntando todas as obras de calquera autor teríamos a súa biografía, é posible? A xente que me coñece moito di: “eu a ti, tápanlle o nome a un libro teu e son capaz de descubrir que é teu, porque te vexo nas expresións, en como o contas, véxote nalgún guiño real que recoñezo”. Vouvos decepcionar, que lástima non vervos a cara, eu non son Deus, capaz de inventar da nada, eu son como o carpinteiro, sempre o digo; ti a un carpinteiro dislle: “quero unha mesa de madeira” e se é bo faiche unha mesa marabillosa e ben forte e bonita e si non o é fai unha mesa que se derruba nada máis tocarlle. 

Se te tiveras que quedar só cun dos teus libros, cal sería?

Creo que agora non podería. Se fora fai vinte anos igual che dicía có Estanque dos parrulos pobres, porque foi escrito nun momento especial para min. É un libro que se o le un neno de 7, 8 ou 9 anos ri, e incluso di que é un libro divertido, e si o le un adulto di que é unha historia triste; e a historia é a mesma. Eu tamén a escribín chorando porque me quixen meter na pel dunha nena, pero non era capaz de ser só a nena, era a nena e era a nai o pai, era o propio avó. Entón bueno, por circunstancias que agora faríase longo contar e que teñen que ver con cando me dixeron, xa hai moitos anos, que a meu pai lle quedaban dous meses como moito de vida, e aínda era novo; e como nos pasaría a calquera, ti derrúbaste. E eu quixen escribir rapidísimo unha historia para que a lese el, para que se soubese o que tiña non tivese tanto medo a morrer; e parecíame que eu era a primeira, en Galicia creo que si,  en escribir para nenos sobre o tema da morte. Pero eu pensaba que diso non se escribira, por iso somos as veces atrevidos, polo menos era só co pensamento que non o dixera, pero xusto pouco despois na revista Clij, que son cadernos de literatura infantil e xuvenil, aparece un monográfico sobre a morte na literatura contada para nenos. En Galicia pois non vin; pero fóra de aquí aínda había uns cantos. O que pasa que cando ti cres que estás a descubrir a pólvora a primeira vez que se conta algo, tamén é certo que, algo novo aportará. Quedaríame daquela con ese, pero e que agora non sabería dicirche.

 Encantaríame que lerades a historia de A bicicleta dun home lagarto, encantaríame que lerades A Pomba e o degolado, e eu que sei, Ás de mosca para Anxo que vai pola 40 edición en castelán e eu non fun nunca a encontros por aí fora de aquí con Anaya, con SM sí, pero con Anaya non fun nunca; é dicir, non é pola miña presenza esas cousas que se moven nos coles; senón, quero crer que é porque lles gusta. A min tamén me gustaría que o lerades, pero eu que sei Isha, nacida do corazón, non sabería dicirvos, ou para pequerrechiños como Puag, que noxo!. 

 

E da literatura popular galega?

Ca literatura popular quédome con toda a que teño dentro, toda a que aprendín sobre todo de meu pai, algunha de miña tía Esmeralda e pois hai moitas historias de lobos e de raposos. De feito, influíron en que eu unha vez escribise un libro baseado nesa literatura popular que titulei: Desventuras dun lobo namorado. Os lobos, nos contos, acaban todos mal; imaxinádevos este que está namorado, que sempre anda algo máis parvo, entón ese o pobre aínda peor. Aí mesturei de varias historias populares que me contaba meu pai, relacionadas cos lobos e os raposos. Como anécdota cóntovos que cando meu pai leuno, antes de publicalo, díxenlle: “toma papá, do que ti me contabas, mira o que fixen” entón el ve que ao final o conto que me contaba el, un deles o de “Isidro o labrego”, que acababa cravándolle un machado ó lobo que manda deitar no carro, entón eu pa non poñelo así tan besta pois o que fixen foi suavizalo. Entón, acórdome como que solo o asusta e meu pai leo e di: “isto así non era”. Eu empecei a pensar: “mira, a min non me traumatizaron nada, os nenos son máis novos pero non menos intelixentes; se a min non me traumatizaron tampouco ten que traumatizar ao lector que o lea”. Entón, volvín a por o final como deus manda; é dicir, como mo contara meu pai. E así quedou. E o lobo pódelo contar dunha maneira máis literaria, pero efectivamente iso mesmo que non traumatizou a ningún neno e ningunha nena que envelenaran á cincenta, que agora se lle dean mil voltas a esas cousas iso son xa un tema para debater horas; pero non nos traumatizaron, esas historias nos sabiamos que eran contos. Traumatizan máis outras realidades. Sabiamos de sobra que eran contos; nin cando lle abriron a barriga ó lobo, nin cando a avoa estaba dentro do lobo, e abriron e aí saíron todas vivas. Sabiamos que era un conto e non pasaba nada, nos contos todo é posible. 

Quen foron os teus referentes na literatura? Foron máis en galego ou en castelán? 

Eu creo que os referentes é todo, que non penses que é solo o que les; o que les importa moitísimo pero tamén é o que vives, é o que sentes, todo o que te rodea, o que estudaches, a xente coa que te relacionas, efectivamente as túas lecturas tamén, pero foi de todo. 

De feito, cando eu xa era mestra aínda non déramos galego nunca nas aulas, non ves que eu son troglodita; é dicir, a literatura galega a que nos soaba era Rosalía porque tamén escribira en castelán, e era como algo que se saia do que era habitual. Que si, esa muller tamén escribira algo en galego pero profundar nela non, nos en galego non viramos nada. Todo o descubrimos despois, os mestres e as mestras da miña quinta. Por iso, aquelo que creo que vos contaba ós que estivestes hai pouco tempo, e por iso somos desa xeración de escritores e escritoras que absolutamente todos pertenciamos ao ensino; porque foi como descubrir ese mundo tan rico da literatura, non só a popular senón a escrita.

 Había historias que encantarían aos rapaces. Cantas veces contei eu aos meus alumnos, para tentar seducilos, Retrincos de Castelao ou eses detalles concretos de esa novela Os dous de sempre; cando chega a tía Águeda ca cesta e co bebé, e os nenos como pasaban na casa tanta fame, e a tía chega ca cesta e di: “mirade o que vos traio aquí”, así con tanta ledicia, entón o Pedriño di: “ai! e cómese?”, porque pensaba que o regalo mellor que podía traer era comida. E bueno, esas cousas que tiña el, esas pequeniñas cousas que vos invito a que descubrades; son coma se o mundo coubese na palma dunha man. Conta unha cousa e zarandéate para dentro e chégache ao máis profundo. Faite pensar con tan pouquiño, ata con aqueles debuxos con un pe tan pequeniño. Como pode ser: “se os políticos quixesen as sardiñas volverían á ría” e que significa moito máis que aínda hoxe. Nós descubrímola cando xa estabamos dando clase, por iso eramos un fervedoiro de entusiasmo querendo cambiar o mundo, facendo métodos de lectura en galego que non había. Algún que había non sabiamos del, porque todas esas cousas se nos ocultaran. Eu que sei, acórdome de O Suso de Méndez Ferrín, que parece unha historia para adultos, pois eu conteilla ao meu alumando pequeno e estaban marabillados; claro, contáballa en primeira persoa, como se me pasase a min en vez de ao Suso. En vez de chamar pola ventá: “Suso!, Suso!”, chamaban: “Fina!, Fina!, vente”, porque había un afogado no río. Pois a eles encantábanlle esas cousas de suspense, o que digo sempre, son mais novos pero saben valorar ese tipo de cousas. 

Descubrín a literatura galega pouquiño a pouco, e estouna a descubrir aínda. De feito, polo visto, os Séculos Escuros que estudamos despois de ser mestra xa, que estudamos como séculos de silencio, onde pouco se fixera de literatura, resulta que se fixo moito máis do que pensabamos; estase a redescubrir agora, estase a saber. Que mágoa, digo, que non sintamos ese orgullo que tiñamos que seguir a sentir como cheguei a sentir eu. Dame moita pena que non o sintades, que algo fagamos mal; non sei si no ensino, se a clase política,  se todos; algo estamos a facer mal. Porque agora, que tendes moitas máis posibilidades de descubrila, resulta que non hai ese entusiasmo por defender a cultura, a lingua galega. Hai moito máis medo real ca antes; porque hoxe, quen quere sabe falar castelán. Cando eu era nena había xente que non falaba galego por defendelo; senón, porque era a lingua, a única que sabía. E logo empezou a facerse con conciencia. Nesa nosa época desvestimos e vestímonos de toda aquela diglosia que tiñamos. En fin, que o galego, a literatura galega descubrímola despois; e mira que hai autores galegos marabillosos. Canto debeu beber neles Xavier do Campo para facer as súas historias de medo, esas súas ocorrencias.

 Contaba creo que era Paco Martín, o que da nome á Xeración Lamote, que unha vez estaba el diante cando lle mandaron a Fole intentar escribir, contar unha historia, un conto popular sobre lobos. Fole, empezou a contar un conto que non tiña absolutamente nada que ver con lobos, e era directamente para a radio de aquela; era un directo para a radio. Entón, facíanlle señas como: “que non estás falando de lobos”, e el non facía caso; e seguía e seguía ca súa historia, e ao final, por fin decátase de que lle están dicindo: “e os lobos e os lobos”, entón di el: “e contan que esa noite había moitos lobos”, así rematou a historia. Nótaselle a Xavier que había un puntiño de Fole en moitas cousas, tamén; por que me saíu Xavier agora? Isabel, a profe, xa o sabe; porque, estiven volvendo a el hai pouquiño. Si que podemos volver aos nosos autores, aos que xa se foron, e a os que están aínda aparecendo, que tamén lles hai que abrir as portas; pero os que se foron, fóronse eles non a súa obra. Por sorte, podemos seguir gozando das obras de Agustín e Xavier, e bueno, doutros moitos tamén; de Neira Vilas, e de tantos outros que xa se foron. 

En que novos proxectos estás agora mesmo mergullada ou tes na mente?

Algo imos facendo. A vida é como unha montaña rusa, tes momentos onde estás arriba e parece que comes o mundo, que parece que o ves todo; e momentos que son coma de vertixe, cando estás baixando. Ás veces, as circunstancias familiares fan que sintas esas vertixes de baixada, pero hai que aprender a volver a subir; xa digo, como na montaña rusa. 

Estiven así algo vaga pero aínda así algo fixen. Empecei, agora mesmo estiven metida en Mozart. Mira por onde, eu que de música sei tan pouquiño; pero iso non significa que non saiba saboreala, e sentila; iso si. Entón, un músico da Real Filarmónica de Galicia, pediume se escribía para a música que el fixera, a de Mozart á galega; xa vedes que o galego sirve para fusionar con todo. Pois pediume se escribía algo para aqueles cuartetos de Mozart que el fusionou con temas populares galegos. E fixádevos con que temas vos poden sorprender: coa Saia da Carolina, con o Alalá das Mariñas, con Pousa e pousa e non me toques naquela cousa, que son temas que parecen incluso así como de humor, pois el fixo unha marabilla. Ti estás escoitando os cuartetos para frauta e cordas de Mozart e el ou antes ou despois, dependendo de cada unha das pezas, pon a música destas outras cancións populares galegas e ti non notas ruptura. Vai, cósea coma cun fío de ouro, cose todo aquilo, e si non coñeceras ningunha das dúas pezas non distingues que sexan dúas, fusionas. Pois, pediume que escribira unha historia relacionada con Mozart; e non me foi nada fácil. Ao principio tiven que votar man da fantasía, porque “como traía eu a Mozart a Galicia na actualidade?”, e tiña que traelo; pero xa sabedes, só vos adianto isto, que hai un refrán que di que: “a San Andrés de Teixido ven de morto o que non veu de vivo”. 

E agora, pois metida noutra historia de hai moitos anos, a ver se son capaz de sacar polo menos, aínda que a faga máis breve en principio, sacar algo que a min esta muller non se me foi da cabeza nunca. Unha muller de Xeve que anda cun saco, e no saco tiña entre outras cousas libros; era unha muller que na xuventude fora unha moza que lía os xornais, cando as mulleres daquela non o lían, era unha muller que agora non podería estar viva porque tería 120 anos; porque naceu co século XX. Xa daquela era a única muller que entraba ós bares cos homes, a tomar unha chiquita de viño; así se dicía por aquí sen prexuízo ningún. Pero algo lle pasou para deixalo todo e lanzarse a andar polo mundo cun saco e ser tratada coma unha tola; e bueno, investiguei moito sobre ela xa hai anos. Xa non vive case ningunha das persoas que me deron luces sobre ela. Hai moito que teño escrito, uns cantos folios máis de 40, pero aí quedará para cando me xubile; pero xa vos digo, facede as cousas antes, as bonitas, non as deixedes para despois, pois nunca se sabe o que pode pasar. Entón, agora estou volvendo a ela, estes días aínda máis. 

Ser mestra axudouche a saber chegar os nenos e nenas e coñecer as súas inquedanzas para logo plasmalas nos libros? 

Si, eu creo que a min axudoume; non fai falta ser mestre. Roald Dahl, un escritor que escribiu moito e ben para nenos, que a min sempre me gustou moitísimo, pois non só non foi mestre, senón que os odiaba; porque debeu ter unha mala experiencia. Nótase nos seus libros porque non os deixa ben parados. Ousexa, non fai falta ser mestre. Ben vedes que os autores de hoxe como Ledicia Costas é avogada, é enxeñeira María Canosa; é dicir, hoxe teñen outras profesións diferentes. Porque cambiaron as cousas, axudaríanlle outras cousas: as súas lecturas, as súas afeccións, as pesoas coas que se relacionan; a min, foi o alumando. No meu caso sen dúbida. Eu empecei a escribir obriñas de teatro, para representar co meu alumnado, sen pensar en publicar nada; así comecei. 

Cres que é importante ter coñecemento sobre pedagoxía e psicoloxía infantil para escribir para nenos/as?

Eu creo que si que hai, creo; pero non fai falta ser mestre. Claro que hai que tela; é máis, hai que ter memoria dun mesmo. Hai que ter memoria das cousas que ao mellor de neno, cando eras novo, che metían medo; e que hoxe, che fan rir. Pois acórdarte desas cousas. A primeira vez que dixen unha palabrota, e daquela a todos nos educaban; e agora vos alucinades con isto, a todos nos educaban a narices, si ou si, nun ambiente de relixión católica. Entón eu dixen a palabra “merda” e parecíame que ía, como me ensinaran, direitiña ao inferno; “e iso a quen lle gusta?” se dicían que alí ardías.

Entón acordeime do que tiñamos na cama, enriba da cama, na banceira da cama. Era un crucifixo, ou a imaxe dunha virxe, unha imaxe relixiosa; entón eu paseime toda a tarde alí, de rodillas na cama, pedindo perdón por aquela barbaridade que fixera. Hoxe non penso da mesma maneira; pero si que o lembro. Non para contar iso ós nenos de hoxe; pero outro tipo de medos si que te levan a saber explicar mellor que é o que pode sentir un neno, por algo que a un adulto xa lle parece unha “pitochada” ou unha tontería. Si que axuda; pero non fai falta ser pedagogo, non fai falta ser psicólogo, pero si que hai que ter psicoloxía e pedagoxía na maneira de ver a infancia.

Por exemplo, a autora de Pipi Calzaslargas; esa historia que aínda hoxe segue a ser unha innovación despois de tantos anos publicada, creo que por primeira vez no ano 1948 ou por aí. Pois resulta que, fixádevos nos anos que hai, foi unha innovadora; e como o fixo para a filla, entón o que quería era facer feliz á filla, facerlle soñar con experiencias, que non creo que na vida real lle deixase vivir a ela sola, nin que a filla fose capaz; pero xa digo, como unha nena ten intelixencia de abondo para saber que esta é unha historia inventada, é tremendo se non a ten porque entón hai un problema. 

Entón, se contas unha historia de onde se tiran dun tellado e empeza a voar, desprega os brazos e comeza a voar, non poderías escribir iso porque se empezarían a tirar todos; é dicir, hailles que tamén ensinar que saiban distinguir onde está a fantasía e a realidade, ata onde chega, polo menos onde están os límites que son absurdos traspasar. Eu creo que nin fai falla explicarllo, son moi intelixentes, xa saben que esas cousas non se fan. De feito, cando algún neno o fai algunha vez, e xurde unha desgracia, pois é un neno que ten problemas e non é capaz de distinguir xusto a realidade da fantasía; pero iso non é o común. 

Durante esta entrevista, Fina Casalderrey amósanos a súa visión máis persoal como docente e como escritora en galego; así como, a fusión destes dous ámbitos e a influencia de un sobre o outro. Fina, tamén nos amosa a importancia de recordar a nosa infancia para entender aos máis cativos, como ela di: “ hai que ter memoria dun mesmo”.

A autora, tamén menciona a imporatancia da figura de seu pai, tanto na súa vida pesoal como a pegada deste nas súas obras, a través de historias e contos populares. 

Destaca pola súa capacidade de tratar temas considerados tabús ou sensibles, dun xeito tan marabilloso que depende do lector a súa interpretación. Isto consígueo grazas á visión que ten dos máis cativos, pois como ela di “os nenos son máis novos pero non por iso menos intelixentes”.

Pero coma sempre, Fina, non deixa de sorprendernos e cóntanos que agora mesmo está mergullada en novos proxectos como a creación dunha obra na que tenta traer a Mozart a Galicia, así como algúns dos proxectos que acapararán a súa atención e que espera realizar no momento en que se xubile, espermos que dentro de moito.

 

En canto ao material gráfico empregado, fixemos uso da gravación da aula do Campus Remoto da Universidade; grazas a esta puidemos transcribir a entrevista realizada a Fina Caslderrey, e recompinlar aquelas preguntas que consideramos máis interesantes. Coa mesma tamén puidemos realizar algunhas fotografías á autora, que debido a situación da pandemia non se puideron facer de xeito presencial. 

 

Enlace á gravación do campus remoto:   https://bbb24.campusremotouvigo.gal/playback/presentation/2.0/playback.html?meetingId=e81a24ece4066d8c4351913db2b1c6e89f5921b1-1606142551957&md5=_CXFDfGTI6fSJIRMj0KzDw&expires=1607706062&meeting=759437614 

Referencias 

Casalderrey, F. (2020). Fina Casalderrey: web oficial da escritora galega. Recuperado de: https://fina.casalderrey.com