Labor e vivencias de Fina Casalderrey

Fina Casalderrey é unha docente, escritora e xornalista galega nada en Xeve (Pontevedra) no ano 1951, que comezou a súa vida como profesora cando só tiña 19 anos e deixou de exercer no ano 2010 por motivo de xubilación. 

É a autora de medio centear de libros entre os que destacan: O misterio dos fillos de Lúa (polo que recibe o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil no ano 1996 e o Premio O barco de Vapor no ano 1994), Dúas bágoas por máquina (polo que recibe o Premio Merlín no ano 1991) ou O estanque dos parrulos pobres (polo que recibe o Premio Edebé de Literatura Infantil no ano 1995). Todos estes premios son só algúns que Fina recibiu ao longo da súa carreira como escritora sendo tamén de gran relevancia a Medalla Castelao (2003) e o Premio da Cultura Galega (2015).

Así mesmo, cabe destacar que dende 2018 concédese o Premio Fina Casalderrey de Literatura Infantil pola Igualdade co seu propio nome e concedido pola Editorial Baía.

Cabe destacar que a maioría das súas obras están traducidas a moitas linguas, incluído o braille, en especial, ás linguas peninsulares como poden ser o castelán, o catalán, o éuscaro e o portugués, entre outras. Tamén atopamos algunhas obras que foron traducidas ao inglés, francés, italiano ou brasileiro.

Practicamente todas as súas creacións son narrativas de Literatura Infantil e Xuvenil aínda que tamén escribiu teatro, comezando a representar estas obras co seu alumnado. 

Cabe destacar o seu gran interese pola gastronomía, publicando, xunto con Mariano García libros como O libro da empanada, Festas gastronómicas de Galicia e Repostería en Galicia. Tamén o seu gusto pola etnografía, gañando diversos premios co seu alumnado.

Finalmente, é importante resaltar o ano 2013, ano no que foi elixida como membra da Real Academia Galega e da que sigue, actualmente, a formar parte.

MOTIVO/ INTERESE DA ENTREVISTA

Entre os/as múltiples autores/as e personaxes que rodean o mundo da literatura galega, decantámonos por entrevistar a unha muller convidada ao ciclo de literatura ao que asistimos, Fina Casalderrey. Foi a autora que inaugurou, por así dicilo, o ciclo e, trala súa intervención, descubrimos nela algo que a facía moi especial: o seu indiscutible amor vocacional. 

Como docente, a súa evidente ligazón cos/coas cativos/as provocou en nós o sentimento dun vínculo especial coa súa profesión. Como escritora, chamounos moito a atención a súa capacidade para plasmar mediante palabras moitos dos seus pensamentos e vivenzas así como a súa capacidade para transmitir e emocionar.

Así mesmo, destacaríamos o interese que Fina amosa nos seus escritos por dar auxe a Galicia, fomentando o patrimonio cultural con libros que ensalzan aspectos galegos como é a gastronomía, o que pode verse no seu libro O libro da empanada.

O seu éxito como escritora é evidente, conseguindo un premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil, pola súa obra O misterio dos fillos de Lúa. 

Os seus escritos están dirixidos a un público infantil e xuvenil, polo que pensamos que antes da entrevista con Fina deberiamos facer unha investigación do seu traballo e as súas obras, aproveitando a información recompilada para utilizala nas nosas futuras clases co noso alumnado, facendo uso dos seus libros como ferramentas de iniciación e animación á lectura en galego.

É necesario tamén facer especial mención ao caracter feminista que atopamos nalgúns artículos que agochan as verbas de Fina en entrevistas cos medios, nos que aseguraba a súa preocupación polas rapazas da actualidade, ás que lles gustan “os malotes”. A pesar da súa idade, Fina amosa un caracter progresista e de loita pola igualde, o que para nos resulta algo indispesable na educación.

Tras coñecer un pouco máis dela, mediante a observación e a investigación, decidimos que compartir unhas horas con Fina, sería, de seguro, un privilexio para nós, tanto para a nosa formación como mestras, así como para a nosa evolución como persoas.

PREGUNTAS DO CORPO DA ENTREVISTA

A que idade comezaches a interesarte pola lectura?

A interesarme pola lectura, eu creo que comecei dende antes de aprender a ler como todo o mundo e de maneira inconsciente. Acórdome que meu pai, os sábados que era cando cobraba, traíame un contiño cada fin de semana, e el tiña sen estudar psicopedagoxía da primeira infancia, nin da segunda, nin nada diso, e dicíame: “agora non, agora tes que facer calquera recado e depois xa o les”, e eu iso tomábao coma unha larpeirada, e aí pois é cando comezas a ter pois ese gusto. Dunha maneira consciente, quizais tardei máis en darme conta que aquelo era literatura.

Supoño que tería que falar da illa do tesouro que todo o mundo, coma se iso todos o tiveramos na casa, pero non era verdade. A xente eu creo que se inventa un mundo imaxinario da infancia e créao segundo convén pero non é así.

Eu o primeiro libro que fun consciente de que é difícil de conseguir isto foi El viejo y el mar, que parecía que quería facer forza axudándolle a aquel vello a pescar aquel peixe grande que non daba pescado. Esa maneira de narrar tan verosímil e dis: “así gustaríame a min escribir, con esa relidade de facelo tan crible”. E logo supoño que non é así, e sen darte conta, é como enamorarte. A ti pódeche gustar un mozo ou unha moza así nunha primeira impresión, pero quizais oes falar a esa persoa e xa che resulta repulsiva e xa non che gusta, ou ao revés, vaiche gustando máis cada vez, ata chegar a enamorarse.

O gusto de ler foi grazas ao meu pai. El non sabía o que era unha metáfora, pero que ben as empregaba. Creo que el ensinoume, incluso iso de que o humor suaviza o drama no medio dalgunha historia así tráxica, como cando sobrevives, o rapaz describe o impacto que lle causa ver a nai que tiña cancro, que ao final morreu, coa peluca por primeira vez ao pasar pola porta do seu cuarto, entón nese momento cando narra di: “parecía mortadelo”. Entón, son así son pinceladas que che sacan un sonriso pero que te arrincan medio camiño, porque o drama segue. Son coma banzos nunha escaleira para espir un chisquiño.

Foi para ti tarefa complicada o feito de traballar de modo polifacético abarcando difrentes sectores laborais como é a docencia e a escritura?

Non, no meu caso non, eu creo que nunca. Eso son desculpas, porque fun docente, fun nai e creo que non fun mala mestra de todo. Aínda teño papeliños de “quérote mestra”, máis de todo non debín facer. Non creo, hai outras persoas que van o fútbol, outras van facer natación e outras fan senderismo ou as súas cousas; ata senderismo poderiamos facer tamén!

Eu creo que non, o día ten moitas horas. Eu ademais non son, nunca fun, quizais por ser mestra, por ter outra profesión, nunca fun moi ordenada en iso de: escribo todolos días de tal hora a tal hora, non. Cando teño algo dentro, que quero botar fóra, o fago con moitísimas ganas, pero non foi ningún impedimento.

De feito, fixen cine algunha vez ou libros relacionados coa gastronomía. Outras persoas fan outras cousas que non digo que non sexan menos útiles, para nada, como se queren plantar leitugas o saír de clase. 

Os alumnos notan cando chegamos a clase sen preparala, xa que falamos sen sentido. Cando preparamos as clases, respéctannos moito máis. Danse conta de como as levas, xa que improvisas moito máis ou hai outras improvisacións que son moito máis necesarias.

Imaxina que chegas a clase e comeza a nevar e cortas todo o demais e comezades a falar sobre iso, ó mellor falas dalgunha historia ou de como se forma a neve ou simplemente mírala; gozar dela e recoller as sensacións que produce, tocala, besala ou observala. Pero eu non falo diso, eu falo doutro tipo de programación. Todo o mundo programa cando traballa con responsabilidade. Ata un ama de casa di: “as dez vou facer a compra, logo chego, fago isto, poño a lavadora…”, todo o mundo. 

Tanto no traballo de mestra coma no traballo de escritora, poderías contar algunha anécdota ou aprendizaxe que lembres con sentimento especial do traballo co alumnado infantil?

Uff… moitas! A ver por onde empezo. Acórdame cando lles expliquei ós de sexto de primaria, eu estaba toda orgullosa deles porque lles dei unhas cantas nocións do que a min non me deran nunca e xa era mestra. Na miña vida nunca fixeramos nas aulas un comentario de texto, entón eu non quería que lles pasase iso, pos deilles unhas pequeniñas pautas para comentar un texto: análise do contido, análise da forma… cousas pequeniñas. Entón comentaban eles os seus textos e a min caíame a baba. Entraba calquera alí e dicíame: “escolla o alumno que queiras que che lea o comentario de texto que acaba de facer”, e eu quedaba toda orgullosa. 

Unha vez, un neno chégame cun comentario dun texto escrito por el que dixo que o fixera na casa . Falaramos do que era unha metáfora, do que era un símil… das diferenzas dalgúns recursos estilísticos, entón el dime: “profe, sabes que fixen?, inventei unha historia e puxen eu adrede unha metáfora, un símil… tódolos recursos que deramos púxenos, entón ao facer o comentario xa foi máis fácil porque sabía onde atopar todo”, e el mesmo dime ”e tamén fixen un poema longo ao estilo do Divino Sainete” e digo “Ala, toma!”.

Esas cousas así de súpeto non pensas que ao mellor che acordan, pero son tantas… Por exemplo, ía vir Antonio García a aula. Estabamos preparando todo e non puido porque bueno, enfermou, os autores tamén enferman, entón estivo maliño da columna e bueno. Cada un deles inventou con cada poema, era daquel libro tan bonito de ¨Ventos, ventiños, venteiros¨ aquel libro de poemas… entón, cada un púxolle música, inventou unha maneira de cantar cada poema e gravámolo.

Daquela mira que había aquelas cintas de gravar, mira como eran os tempos, e enviámosllo. Eu creo que o sanamos da columna porque despois veu con moitas ganas a xunto deles. Aí descubrín unha nena que cantaba, que nos deixou a todos parvos, que voz, que marabilla e que ritmo lle inventou que nos deixou... vamos! Aprendes que os nenos/as teñen moita máis capacidade da que pensamos para asombrarnos eles a nós. Iso tamén nos fai tirar para adiante cada día. 

Igual se tiveramos tempo de parar si que me acordaría doutro tipo de anécdotas, eu que sei... un se bota a chorar “que che pasou?”, “nada, e que me emocionaches” con alguha cousa que lle contaches, ou non sei.

Agora mesmo só me acordo que pagou a pena aqueles corenta anos, que xa me estou volvendo maior. Agora que teño a miña nai vivindo comigo na casa e penso: xa empeza a repetir cousas e eu tamén empezo a repetir.

Acórdome daquel gozo tan grande de darlle clases aos nenos/as pequenos/as e rompían a ler. Iso paréceme tan bonito! O que ti sentes e vas á casa tan feliz, cando notas: este xa está, este xa sabe, este xa sabe… sei que volo contei pero, en fin. 

Cando un alumno che conta algo hai dúas maneras de reaccionar: “agora cala que temos que dar a clase” ou deixar que o conte diante de todos se lle apetece contar a todos e quizais enriqueza aos que escoitan, que aprenden a escoitar a el para aprender a contalo. Creo que aí tamén se empeza para que aprendan a amar os libros dos demais e ao que escriben os demais, facerlle caso ao que escriben eles e primeiro ao que escoitan eles e elas.

Como mestra e como escritora, eres consciente e afirmas como realidade os prexuízos en canto ao uso da lingua galega entre o alumnado tanto no ambito da oralidade como na lectura?

Si que hai prexuízos, moitos. Mira ti por onde me acorda outra anécdota relacionada con iso. Eu estiven sen ir a clase e tivera unha substituta, outra profe, e cando cheguei, bueno, póñenche benvida no taboleiro e tal e logo din: “profe pois é o primeiro día, por que non contamos contos?”, e dicíanmo en castelán e eu dáballes clase de galego daquela. E dígolles: “pois vale, pois hoxe contamos contos en galego”, e empeza el:”ah, en jallejo? vale, pois unha vez” e empezou así cunha voz tremenda, cunha voz brutana e así e díxenlle: “pero eu falo así? De verdade que falo tan, desa maneira, tan bruta?” e di: “non, pero como dixeches jallejo!”. 

É dicir, a idea que eles tiñan aínda do que é a lingua ou cando me di: “profe, por favor, profe, non me fales en galego” e dígolle: “e ti?, que o teu avó é presidente da Xunta e disme así”, “sí, pero mi abuelo sólo lo habla en público”. Daquela, hai moitos anos, así que para botar contas hai que ir moito atrás. 

Volven cambiar os tempos para peor, daquelas xa se mellorara, xa había como máis esperanza de normalidade, de normalizar a lingua, pero ti chegas aos colexios, e iso que se esforzan e intentan falar en galego, pero ti ves como xogan no recreo e iso xa che di todo, xogan en castelán. Hai sitios onde non, pouquiños, por exemplo, e noméoo porque o merecen, estiven no colexio As Cerdeiriñas, preto de onde vivía Xosé Neira Vilas, alí preto, en Vila de Cruces, naquel colexio cheguei aí e todo o alumnado no recreo estaba xogando en galego e dicía “alí estaba normalizado”.

Iso é unha marabilla, pero aínda hoxe non vedes nas noticias, nos xornais, nos telediarios... que aínda andan a voltas con pensar que pode desaparecer o castelán e que hai perigo que desapareza en calquera punto de España, que barbaridade! Qué mentira tremenda! Ademais, intentar enfrontar as linguas cando ningunha delas ten culpa, que tremenda barbaridade! que so hai que ver aos lados, para calquera sitio, como dicimos semellante barbaridade! Que pasa? Está en Galicia o castelán en perigo de extinción?

En fin, non é certo. Calquera de nós é capaz de falar en castelán en calquera sitio, onde sexa, anque intentemos aquí falar en galego sempre para poñer un pouco da nosa parte de sentido común e que non desapareza, despois non lamentarse. Como dicia Manuel María: “se deixamos morrer unha soa palabra, o universo enteiro dóese de orfandade e desamparo”.

En que novos proxectos estás agora mesmo mergullada ou tes na mente?

Algo imos facendo, a ver, a vida é coma unha montaña rusa, ten momentos que estás arriba e parece que comes o mundo, que ves todo, e hai momentos que son coma de vertixe, que estás baixando, ás veces as circunstancias familiares fan que sintas vertixes de baixada, pero hai que aprender a volver a subirse; xa digo que é coma unha montaña rusa.

Estiven así un pouco vaga, pero aínda así algo fixen. Agora mesmo estiven metida en Mozart, mira por onde, eu que de música sei moi pouquiño, pero iso non significa que non saibas saboreala e sentila, entón un músico da Real Filarmónica de Galicia pediume se escribía para a música que el fixera de Mozart á galega. Xa vedes que o galego serve para fusionar todo, pois pediume se escribía algo para os cuartetos de Mozart que el fusionou con temas populares galegos. 

Fixádevos con que temas que vos poidan sorprender: coa saia de carolina, con pousa, pousa e non me toques aquela cousa... que son temas que parecen incluso así como de humor. Pois el fixo unha marabilla. Ti estás escoitando os cuartetos para flauta e cordas de Mozart e el, ou antes ou despois, dependendo de cada unha das pezas, pois pon a música destas outras cancións populares galegas e ti non notas ruptura, coma cun fío de ouro. Todo aquilo, e se non coñeceras algunha daquelas pezas, non distingues que sexan dúas, fusiónanse. 

Pois pediume que escribise unha historia relacionada con Mozart. Non me foi nada fácil nun principio, e tiven que botar man da fantasía porque como eu traía a Mozart a Galicia na actualidade e tiña que traelo. Pero xa sabedes que hai un refrán que di “A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo”. 

A túa ligazón co mundo da pedagoxía e a educación infantil é evidente. Que foi o que fixo que encamiñaras os teus estudos e a túa vida laboral ao traballo con nenos?

Foi moi fácil, sempre o digo, foi moi doado. Verás, eu xa sei que sería moito máis poético dicir que eu sentín unha chamada cando era moi nova de: “eu o único que quero é dedicarme ao ensino”, pero certo é que cando era pequeniña eu o que quería era ser actriz, así como era de tímida, parecíame que nun escenario quería transformarme, eso era o que quería, pero cando chegou a adolescenia, que era cando tíñamos daquelas xa que escoller que queríamos facer, a min non me deron a escoller.

Foi fácil, non foi coma na época dos meus fillos que tiñan tanto que escoller, por exemplo que hoxe vas en segundo de bacherelato pensando: “e agora que escollo?”. Eu o tiña facilísmo, que queres ir a coser ou facer maxisterio?. As dúas cousas eran en Pontevedra, enton escollín facer maxisterio, é dicir, facerme mestra.

Eu creo que o fun descubrindo pouquiño a pouco despois cando me vin nunha clase e me apetecía con eles descubrir o mundo, cantas cousas non me ensinaron a min nunca e aprendinas para ensinarllas a eles, a elas… Iso é o que facemos os profes moitas veces ou sempre, por iso tes que estar sempre ao día.

Aquilo que estudaches é para empezar, pero despois tes que seguir sempre estando o día porque as cousas cambian, e iso, pois pareceume que cada vez me impliquei máis, me gustou máis, ata tal extremo que eu penso que me fixen escritora porque primeiro fun mestra. 

Poderías darnos algún consello sobre o traballo cos rapaces e rapazas en relación á aprendizaxe a través da lectura?

Creo que vos dera ata un decálogo cando vos falei, os que estaban claro, ao mellor os que están agora non. Un decálogo persoal pero creo que con el coinciden morea de mestres e mestras. Ten que ver con que nunca lle recomendedes un libro que non vos guste a vós, polo que non sintades interés, aunque sexa para pequeniños. 

Hai obras marabillosas, preciosas. Ledes unha páxina que vos guste moito, moito; unha páxina que notedes aiquí (sinala a testa) que vos deixe unha intriga, que invita a querer seguir.

Alabar moito as cousas que escriben eles, aunque lles corrixades algunha cousa. Non tendes porque ser escritores, non fai falla porque hai materiais dos que tedes que botar man, pero hai xogos tamén, xogos literarios, hai montóns de libros de xogos literarios ou lingüísticos que che ensinan a xogar, a ser poeta. 

Un poema, imaxínate un poema de Manuel María e que lle borres tres palabras e eles que poñan as que queiran. E quen di iso tamén pode ser pois borrar unha estrofa enteira e que a inventen ou que inventen outro cambiando só tres palabras, ou simplemente dándolles unha frase e que incluso saian deles, unha frase fermosa e a partir dela inventar unha. 

As cousas que inventan eles, iso si que vos aseguro, que lles gusta moito que nos deteñamos moito, en que poidan lelas, en que poidan escribilas, e logo axuda que cando levedes algún autor, algunha autora, que non sexa unha rutina de levármolo aí porque está de moda e soltámosllo coma quen solta ao can ou cando lles pon unha película sen falar nada antes. 

E moi difícil investigar sobre esa persoa, facerlles ver que sorte temos aquí, exprimir esta experiencia, preguntarlles cousas que non sexan: Cantos anos tes? Cantos fillos tes? Cantos libros escribiches?.. Ese tipo de preguntas que fan sempre en todas partes.

Os nenos falan porque son nenos, igual que fixo aquela coa que falei eu, porque senón explicaríalle á nena: “mira que este é o protagonista, pero o autor e o protagonista non son a mesma cousa”. Pero a nena espontaneamente preguntou aquilo. Se eu o soubera antes, non hai que asustarse do ca nena pregunta, pero explicaríalle: “mira, o autor non é o mesmo, é quen esribiu a historia”, e dicir, van aprendendo. 

Hai outro tipo de cousas que podemos investigar que poden ser máis enriquecedoras como preguntas que me estades facendo vos agora para coñecelo máis e entender mellor a súa obra. O primordial é a ferramenta para gozar da lectura. Tes que saber ler, senón cústache moitísimo e non es capaz.

Contarlle algunha anécdota vosa, aínda que a teñades que inventar, de alguén que non sabía ler e da angustia que lle produciu, aunque sexa un invento. Sei que eles séntense privilexiados por poder ler, e senón poñédelle a película de Dúas letras, e veredes como se angustia a señora aquela que non sabe ler a carta do seu fillo, e íso pasou na vida real… cando eu era unha nena, eu era a que lle lía as cartas á miña veciña, a señora Aurora que non sabía ler nin escribir.

En fin, acórdome cando meus pais... era todo un rito escribirlle a meu tío Celso que estaba en Bos Aires; escribíanlle os domingos. Meu pai escribía e miña nai dicíalle: “pon tal, pon tal”, e botában unha tarde enteira para escribir aquela carta. Son cousas que dá igual que aínda que pasen os anos seguían aparecendo cousas ben fermosas; daquela era unha rutina en moitas casas. Hoxe, resulta case como novidoso.

Antes a señora Aurora, por exemplo, cando eu lía a carta que lle mandaba o seu fillo, poñía un mandil limpo porque o mandil poñíao ás veces incluso para saír á rúa, que tapaba unha mancha que tiña a saia que non se lavaba moi a miúdo. Daquela non había auga nas casas e moito menos lavadora nin esas cousas, e poñía o mantel limpo, como vestirse de cerimonia para escoitar a carta do fillo, como se dalgunha maneira estivese presente. Son cousas que resultan fermosas e iso, buscade libros que a vós vos gustaron cando erades nenos e nenas.

Consideras que o profesorado actual ten a vocación suficiente para poder impartir clase sabendo o que conleva ser docente? 

Non me podo atrever a contestarte, porque como di o outro, non coñezo a todo o profesorado. Só podo falar ultimamente polo que vexo, por conversas ou por ir a encontros escolares e vexo como fan os profes uns e outros. Hainos marabillosos que viven a profesión implicados ata a medula, que son eses que non pensan nas horas extraordinarias e que esta profesión ten, que son moitas, e logo é certo que tamén hai outros pero xa os había antes. Ao mellor basearon a súa vida en poesía, acumulando moitos títulos para o alumnado.

Cando veu a moda na miña época das licenciaturas, houbo moitas pero non era o mesmo. Sei de quen escribiu libros sobre a animación lectora, entón dar clase leva moito tempo e ocupa moito. Un mestre non pode entrar na clase nunca así (levanta a testa): “quen foi o estúpido que fixo non sei que?”. Non se averiguan así as cousas. Un mestre non pode dicir por exemplo: “mira que este, hai que ter en conta que baixou, morreulle un irmán e tal”, “bueno a min as cousas particulares deles non tedes porque contalas”. Esa persoa non serviría, é dicir, non o faría ben. 

Creo que calquera de nós somos nós e as nosas circunstancias, entón as dos alumnos tamén. Cando che gusta a profesión ninguén sae aprendido. Ti cando empezas a dar clase vaste sentir nalgunhas cousas perdido, iso é normal, que te sintas perdido, pero querer buscar maneiras de como solucionar isto, por aí se empeza, as ganas de facelo, e verás como o atopades, querendo atópalo. Cantas cousas que non sabiamos aprendemos a facelas para poder ensinarllas a eles, a elas, pois moitas veces. 

Vós pensades por exemplo, coma nós, coma os da miña quinta, que na miña aula, cando era alumna, que fixemos algunha vez teatro ou algunha cousa desas?, nunca. O único teatro que faciamos era cantar “cara el sol con la camisa nueva”, ás tardes. Menos mal que a min parecíame como psicomotricidade que era levantar e cantar, pois mira que bonito con “la camisa nueva que tú bordaste en rojo azul”. Eran unhas palabras lamar de… ou sexa, non tiñamos nin idea, pero creo que hai xente que o fai moi ben para onde hai que mirar, e hai xente para todo, coma todo, somos seres humanos, non somos os mestres diferentes dos demais, hai albaneis estupendos, hai outros que son uns changos, hai médicos que son fabulosos, hai pacientes psicólogos sen estudar psicoloxía especialmente, e hainos que non o son... en fin, pois co profesorado igual, creo que se necesita moito entusiasmo, hainos con entusiasmo.

Hai algún ilustrador que che chamara a atención na súa forma de traballar?

No seu día, hai un que me recomendara que eu daquela non coñecía, unha persoa dedicáramo a que lle dedicaron fai pouco as letras galegas, Maria Victoria Moreno. Recomendáramo ela, que era Manuel Uhía,

Ilustrárame moitos libros. Ademais acabas coñecendo á persoa, ves que é moi boa persoa, pero logo hai editoriais que non che deixaban escoller e van aparecendo outros e sabes que tampouco é bo que ao mellor sexa sempre o mesmo, depende, porque hai autores que se adaptan máis para ilustracións máis infantís, outros para máis adultas digamos, entón sorprendeume moito por exemplo isto (sinala o accesorio que leva posto no polo) regaloumo unha nai dun cole, que é imitando isto (amósa un libro). 

Esta portada é de Xose Covas, que me sorprendeu a min mesma, que me encantou e aos máis pequeniños tamén lles gusta, é coma se fose unha metáfora pero en ilustración, el traballa máis así. Tamén me gusta, pero hai outros autores, ilustradores que tamén me gustaron tanto dos meus libros coma dos que vin. Hoxe en día hai magníficos/as ilustradores/as que fan obras de arte.

MATERIAL GRÁFICO

Entrevista a Fina Casalderrey, en Campus Remoto Uvigo, recuperado de: https://recordings.campusremotouvigo.gal/recorded/video/e81a24ece4066d8c4351913db2b1c6e89f5921b1-1606142551957?meeting=759437614

GRUPO:

Gamallo Fernández, Lucía

Gómez Estévez, Marta

González García, Alba